De eeuw van Juliana was even enerverend als haar eigen leven

Juliana. Niet de eerste vorst aan wie je denkt om er een expositie aan te wijden. Te alledaags, te weinig royalty en teveel een spruitjeskoningin, zoals Wim T. Schippers haar in 1972 op tv liet verbeelden (‘Ik ben ook maar een gewoon mens zoals u en ik’).

Niet waar, blijkt op de tentoonstelling De eeuw van Juliana in de Amsterdamse Nieuwe Kerk. Daar zijn 400 documenten, sieraden, kledingstukken en snuisterijen te zien uit een eeuw die inderdaad zowat samenvalt met Juliana zelf, geboren in 1909 en gestorven in 2004. Geen saaie honderd jaar, met twee wereldoorlogen, het afstaan van koloniale gebieden, stakingen, Watersnoodramp, opkomst van feminisme, bevrijdingsbewegingen, provo en nieuwe media.

Even enerverend als haar eigen leven: een dominante moeder, de vlucht naar Canada tijdens de oorlog, een overspelige prinsgemaal die ook nog eens steekpenningen aannam, de crisis rond een gebedsgenezeres, huwelijksperikelen, dreigen met aftreden, de geestelijke verdwazing aan het einde.

Juliana wordt vaak getypeerd als ‘vorstin naast de rode loper’, eigenzinnig en wars van protocol. In al die decennia toonde de koningin meerdere gedaanten en wisselende karaktertrekken die veelal op foto en film of met olieverf op doek zijn vastgelegd. Van haar ‘revolutionaire’ optreden op het Haagse Malieveld tot het legendarische dubbelinterview in 1987 (Juliana tegen Bernhard: ‘Maar lieve pappie, vertel eens waarom je het idiote idee hebt gehad om met mij te trouwen’).

Ergo: een expositie voor elke Oranjefan en een mer à boire voor iedereen die nog eens door een vorstelijke bril naar de 20ste eeuw wil kijken.

Den Haag, 18 november 1918

Van de kleine Juul zijn vele foto’s gemaakt en bewaard gebleven. Veelal in witte zomerjurkjes, veelal op schoot bij vader Hendrik of moeder Wilhelmina. Soms met oma Emma. Een schattig poppetje met bolle snoet en zachte oogjes. Maar op geen van hen lijkt de jonge kroonprinses zo kwetsbaar als in het tweeëntwintig seconden durende filmpje gemaakt in 1918 op het Haagse Malieveld.

Aanleiding voor de aanwezigheid van het 9-jarige koningskind was de dreigende politiek van socialist Troelstra. Die wilde, in navolging van Duitsland, na de Eerste Wereldoorlog in Nederland een revolutie ontketenen. Met de daarbij behorende afschaffing van de monarchie. Nu hing de Oranje-dynastie al langer aan een zijden draadje. Wilhelmina was enig kind, net als Juliana. Er mocht dus verder niets meer fout gaan. Tijd voor een koningsgezinde tegenreactie.

Die kwam er op 18 november, tijdens een ‘aanhankelijkheidsbetuiging’ in Den Haag. Omstuwd door Oranje-aanhangers reed het koninklijke rijtuig door de uitbundig zwaaiende mensenmassa. De filmbeelden laten zien hoe Wilhelmina haar verbaasde dochtertje als mascotte inzet om het belang van de dynastie ter plaatse te redden. Dat lukte. In luttele minuten was Troelstra’s revolutie in de kiem gesmoord. En Oranje gered. Er was niet voor niets gebaard.

Bijkomend effect: in een dag tijd, als speelbal te midden van groot politiek tumult, veranderde Juliana van een bangig in een eigenzinnig, standvastig kind. Zo standvastig dat ze op latere leeftijd haar haar afknipte (zeer tegen haar moeders wil), menig protocol en conventie aan haar laars lapte, jarenlang onder invloed van een zweverige gebedsgenezeres verkeerde, tweemaal dreigde met een echtscheiding en eenmaal met aftreden. Waarschijnlijk had Wilhelmina dat op die novemberdag in 1918 niet voor ogen gehad.

New York, 1943

Juliana, toen nog prinses, in het gezelschap van twee Amerikaanse beroemdheden, president Franklin D. en First Lady Eleanor Roosevelt. Het lijkt een gelegenheidskiekje, voor de bühne gemaakt, tijdens een ongedwongen lunch op het buitenverblijf van de Roosevelts, Hyde Park, NY. Niets is minder waar. In werkelijkheid ontmoette het drietal elkaar tijdens WOII maar liefst acht keer. En niet alleen om sandwiches te eten.

Juliana was aan het begin van de oorlog met haar (toen nog twee) dochters, Beatrix en Irene, naar Canada gedirigeerd, terwijl Wilhelmina met Bernhard in Londen de Duitsers bestreed. Aan dat beeld werkte Bernhard van harte mee. Alleen al door, als hij in Canada kort op bezoek was, Juliana met camera vast te leggen als een moeder die op de kinderen past: bij de schommel, op het grasveld, achter een kinderwagen, aan het zwembad.

Beeldvorming die op niets berustte, volgens Jolande Withuis. De Juliana-biograaf kwam erachter dat Juliana nog niet de helft van de oorlogstijd in Canada verbleef. Ze was meer op stap. Hield strijdbare radiotoespraken voor Nederlandse en Amerikaanse luisteraars (‘We moeten ons niet onder een laag slijk laten verstikken’). Probeerde diplomatieke contacten te leggen om Amerika, dat lang isolationistisch bleef, over te halen aan de oorlog deel te nemen.

Bernhard mocht dan de held uithangen – ‘Hij kaapte de oorlog’ – voor Withuis verrichtte Juliana vanuit Canada net zo veel krijgshaftig werk als de rest van de familie in Londen; als moeder én diplomaat én aankomend koningin. Op foto’s uit die periode ziet de kroonprinses er opmerkelijk ontspannen uit. Zelfstandig. Het moet haar beste tijd zijn geweest. Varend op haar eigen kompas, zonder de bemoeienissen van haar moeder en (overspelige) man.

Texel, 13 februari 1953

Indien geen koningin was Juliana maatschappelijk werkster geworden. Noem een gelegenheid van nationale ellende en ze trok haar bontjas en stevige stappers aan om haar onderdanen troost te bieden. Door de alles verwoestende overstroming van 1953 – grote delen van Zeeland, Brabant en Zuid-Holland, maar ook van de Waddeneilanden stonden onder water – werden de stappers door rubberlaarzen vervangen. Manmoedig schrijdt ze voort, de mannen volgen.

Het moeten momenten zijn geweest waarop ze, wars van plichtplegingen en egards, zichzelf was. Net als toen ze (ook een beroemde foto) in haar zachtgele deux-pièces op een omafiets fors door fietste in de duinen van Terschelling. Stoere vrouw. Mens onder de mensen. Spruitjes schillend zoals Wim T. Schippers haar op tv verbeeldde. Ook dat was deels beeldvorming. Al fietsend door de duinen droeg de vorstin wel een armband van Fabergé, met kleine gouden paaseitjes.

Juliana wist doorgaans het verschil tussen ‘gewoon’ en ‘vorstelijk’ goed te scheiden. Deels ingegeven door haar operettegemaal (volledige naam: Bernhard Leopold Frederik Everhard Julius Coert Karel Godfried Pieter, Prins der Nederlanden, Prins van Lippe-Biesterfeld), die graag het koninklijke sprookje en de bijbehorende verkleedpartijen in ere hield.

Op staatsbezoek kon de koningin geweldig uitpakken met struisvogelveren, sabelbont, een kleurige variëteit aan hoofdtooien en juwelen. Toppunt in de Oranje-verzameling is de ‘Hollandse diamant’, ook wel bekend als de ‘Stuart diamant’, vernoemd naar koningin-stadhouder Mary die de druppelvormige edelsteen (40 karaat) in 1690 voor 90 duizend gulden kocht en die sindsdien in Hollands familiebezit is gebleven.

Jakarta, 1960

In 1960 vinden in Jakarta protesten plaats tegen Nederland. Aanleiding is de kwestie Nieuw-Guinea, een deel van het oude Nederlands-Indië dat Nederland tegen de wil in van Indonesië wenst te behouden. Slachtoffer van dit protest was – onder andere – dit staatsieportret van Juliana, dat in een Nederlands overheidsgebouw hing.

Spijtig natuurlijk dat in De Nieuwe Kerk een reproductie van het schilderij hangt. Het origineel bevindt zich in het Rijksmuseum, te kwetsbaar om uit het depot te halen. Wel mooi: vanwege het historische belang van schilderij én toetakeling is het bewust nooit gerestaureerd. Het meer dan levensgrote portret werd in 1951 geschilderd door Henricus Rol, bekend van de Verkade-plaatjes. Hij baseerde zich op eerdere portretten van de kersverse vorstin, tijdens de inhuldiging in De Nieuwe Kerk op 6 september 1948.

Voor de gelegenheid had Juliana zich toen niet, zoals gebruikelijk bij een inhuldiging, in een witte jurk gekleed, maar in een saffierblauwe; uit respect voor de armlastige bevolking vervaardigd uit goedkope jersey. De oorlog was maar net voorbij, en textiel nog op de bon.

De blauwe jurk was vanuit nationalistisch oogpunt strategisch goed gekozen. Samen met het rood fluweel en wit hermelijn van de kroningsmantel vormde die de Nederlandse driekleur. Met de messteken werd in 1960 niet alleen de voormalige heerser van De Gordel van Smaragd bekrast, maar meer nog de Nederlandse vlag.

Paleis Soestdijk, 1978

Niet direct de plaats waar je een familieportret van de Oranjes zou verwachten: de raadszaal van het gemeentehuis in Ballum op Ameland. Wat ook niet iedereen weet: dat Juliana en Beatrix Erf- en Vrijvrouwe van Ameland waren en tegenwoordig Willem-Alexander de mannelijke versie van die titel draagt.

Wat je ook niet zou verwachten: dat dit wandvullende groepsportret door niemand anders is gemaakt dan Jan Kruis. Hij was de bedenker, en van 1970 tot 1999, maker van Jan, Jans en de kinderen, de getekende gezinskroniek in vrouwenblad Libelle. Ter ere van het 40-jarig huwelijksfeest van Juliana en Bernhard in 1977 gaf het weekblad Kruis opdracht voor dit groepsportret, schonk het aan het koninklijk huis, die het op haar beurt weer naar Ameland verstuurde.

Kruis schilderde het tafereel (alleen als reproductie in Amsterdam te zien) tegen een decor, vrijelijk ontleend aan Paleis Soestdijk. We schrijven de jaren zeventig. Jaarlijks hoogtepunt op tv: het defilé langs de traptreden van het Baarnse jachtslot. Jan Kruis mocht Juliana dan als stralend middelpunt van haar gezin – echtgenote, moeder en grootmoeder – hebben geschilderd, het defilé zelf kende een veel grotere impact. Op het bordes stond Juliana urenlang te zwaaien naar het voorbijtrekkende volk, als moeder van de natie.

De toegankelijke striptekenstijl van Kruis paste wel bij deze jaarlijkse huldiging, toen nog op 30 april. Het landelijke vertoon met vaandelzwaaiers, turnmeisjes, fanfares, boerinnen op klompen en Surinamers met rood-wit-blauwvlaggetjes was een volksfeest van democratische en royalistische gevoelens. Bijzonder en gewoon, precies zoals Juliana zichzelf graag zag.

Aardig detail: rechts op de trap lezen Johan Friso en Constantijn aandachtig in een Jan, Jans en de kinderen-stripboek. De laatste keer dat Willem-Alexander Ameland aandeed, op 27 maart 2019, bezocht hij een zonnepark, de Jutterskuur en een vakantiepark, niet de raadszaal met het Kruis-schilderij.