De duistere schilderijen van Natasja Kensmil laten de schaduwzijde van de 17de eeuw zien

De broers en zussen van De Nachtwacht hebben er een aantal nieuwe familieleden bij. Tussen de ruim twintig monumentale schilderijen in de semipermanente tentoonstelling Groepsportretten van de zeventiende eeuw in de Hermitage Amsterdam, hangen de komende maanden vijf nieuwe schilderijen van de hedendaagse kunstenares Natasja Kensmil.

Daags voor de tentoonstelling loopt Kensmil (47) tevreden door de imposante portrettenzaal, een dependance van het Amsterdam Museum in de Hermitage. Ze is hier vaak geweest om de gezichten en houdingen van de strenge regenten en uitbundige schutters op de grote groepsportretten te bekijken. Dat haar eigen, eveneens monumentale en vaak op historische figuren en beelden gebaseerde doeken er ooit tussen zouden hangen, had ze nooit verwacht.

Het was oorspronkelijk ook niet de bedoeling. Haar ­serie schilderijen over de 17de eeuw zou gewoon tentoongesteld worden in haar vaste Amsterdamse galerie, Andriesse Eyck. Tot bleek dat de doeken zo groot werden dat ze niet goed in de galerie zouden passen. Het ­Amsterdam Museum zag wat in een samenwerking en opperde om de schilderijen van Kensmil geen aparte plek te geven, maar ze in de vaste-collectieopstelling in de Amsterdam Museum-vleugel van de Hermitage te hangen. Hier hangen ze gemoedelijk naast elkaar.

Hoewel, gemoedelijk, dat niet helemaal. Wie enigszins bekend is met het werk van Kensmil weet dat haar doeken altijd iets griezeligs hebben. Zo ook deze nieuwe reeks. Met name het kroonstuk van de tentoonstelling, het door het museum aangekochte negenluik Monument of Regents, hangt als een groot, duister altaarstuk tussen de goedgemutste schutters, regenten en kooplieden.

Het is niet de eerste keer dat het Amsterdam Museum een hedendaagse kunstenaar laat reageren op de 17de-eeuwse pronkstukken uit de collectie. Hiervoor toonde het museum in dezelfde zaal de tentoonstelling Hollandse meesters herzien, door gastcurator Jörgen Tjon A Fong, met dertien fotoportretten over mensen van kleur in de 17de eeuw.

De interventies passen bij de werkwijze van het museum om naast het glorieuze verhaal over rijkdom en goed burgerschap dat de schutters- en ­regentenstukken vertellen, een kritisch licht op deze periode te laten schijnen. In dat kader doopte het ­museum de populaire tentoonstelling in hun dependance in de Hermitage vorig jaar om van Hollanders van de Gouden Eeuw naar Groepsportretten van de zeventiende eeuw. Ook maakte het museum bekend de term ‘Gouden Eeuw’ niet meer te gebruiken als synoniem voor de periode. ‘De term negeert de vele negatieve kanten van de 17de eeuw’, stond er in het persbericht, een verwijzing naar de armoede, oorlog, koloniale plunderingen en slavenhandel die in deze eeuw ook welig tierden.

De nieuwe serie van Natasja Kensmil verwijst naar de mooie kanten en de schaduwkanten. Bijvoorbeeld in het schilderij White Elephant van een koopvaardijschip dat vermoedelijk ook als slavenschip diende. Enerzijds staat het schip symbool voor avontuur, anderzijds voor de relatie van 17de-eeuws Amsterdam met de rest van de wereld, en de activiteiten in de koloniën.

Eerst even over die regentessen die in dit ‘monument’ centraal staan. Kensmil schilderde er zes, die elk een eigen paneel krijgen. Ze zijn gebaseerd op schilderijen van echte regentessen uit de 17de eeuw, maar in Kensmils uitvoering zijn ze niet herkenbaar. Dat hoeft ook niet, zegt Kensmil: het gaat niet om hun individuele levensverhalen, meer om de ­positie die zij bekleedden in de 17de-eeuwse Republiek. Als ­bestuurders van instellingen voor armen, wezen, zieken of ouderen hadden deze welgestelde vrouwen – vaak dochters of echtgenotes van burgemeesters, VOC-kopstukken of andere machtige mannen – behoorlijk wat in de melk te brokkelen. En dat was bijzonder in een tijd waarin vrouwen verder handelingsonbekwaam waren, en dus voor alles toestemming van hun man of vader nodig hadden.

Dubbelzinnige positie

Schuin tegenover dit negenluik hangt een voorbeeld van hoe de regentessen in hun eigen tijd werden afgebeeld: als machtige, vrome en liefdadige vrouwen. Werner van den Valckert schilderde in 1624 de regentessen van het Leprozenhuis. De vier dames dragen keurige, bedekkende kleding met witte plooikragen en kapjes op en kijken serieus maar vriendelijk richting de toeschouwer. Op de achtergrond zie je een scène uit het bijbelverhaal van Lazarus, over een arme, oude man die een koopman tevergeefs om hulp vraagt. De godvruchtige regentessen vormen een tegenpool van de rijke koopman: zij helpen de armen wel.

Kensmil wil in haar negenluik de dubbelzinnige positie van de regentessen benadrukken, vertelt ze. Ja, deze relatief machtige vrouwen ­verrichten liefdadigheidswerk voor armen en zieken. Tegelijkertijd dankten sommigen van hen hun welvaart en bijbehorende macht aan de activiteiten van hun vaders en echtgenoten in de VOC en WIC. Kensmil stelt de vraag: wisten de regentessen dat er mogelijk bloed aan hun rijkdom kleefde?

Met een beetje fantasie kun je dat bloed in de portretten zien druipen. Deze vrouwen, dankzij hun molensteenkragen en kapjes herkenbaar als regentessen, zien er in Kensmils schilderijen nog amper uit als mensen. Ze lijken eerder uit een zombiefilm weggelopen. Hun ogen liggen hol in de kassen, hun gezichten zijn uitgevaagd, druipen van de verf of zijn bekrast. Het is alsof je naar een macabere röntgenfoto kijkt die niet alleen de schedels van de vrouwen door hun huid heen laat schijnen, maar die ook iets van hun turbulente innerlijk laat zien.

Wat zeggen deze zombie-tronies over Kensmils visie op de regentessen? Dat ze ze als monsters ziet, zou je denken. Maar dat is te eenvoudig gedacht. Kensmils verf vertelt namelijk geen eenduidig verhaal van goed of slecht, zwart of wit. Het gaat haar juist om de oneindige hoeveelheid tinten daartussen. Ze bouwt haar doeken op uit al die verschillende tinten, laag over laag. Daaroverheen schildert ze de contouren van haar figuren in wit. Dat wit mengt ze met de andere kleuren in het doek, ze laat het druipen en vies worden.

Op sommige plekken lijken de gezichten van deze vrouwen wel te smelten of te lekken. Op andere plekken brokkelt en breekt de verf. En die blauwgroene gloed die over de doeken hangt, het resultaat van kleur op kleur op kleur, doet denken aan de kleur van roestend koper.

Smelten, brokkelen, oxideren. Het zijn processen die je kunt associëren met verval, legt Kensmil uit, maar ook met beweging en transformatie. Daarmee heeft ze een mooie metafoor gevonden om haar eigen werkwijze te beschrijven. Als je door een museum zoals dit loopt, zegt ze terwijl ze om zich heen wijst, neem je de geschiedenis tot je in statische plaatjes. Maar de geschiedenis is nooit af, het heden bepaalt hoe we naar het verleden kijken, en andersom. Door te schilderen brengt ze die statische plaatjes, die gestolde beelden, in beweging.

De tentoonstelling Monument der regentessen is tot 28 augustus 2021 in de Hermitage in Amsterdam te zien.