De archiefbeelden van ‘Babi Yar. Context’ zijn tot een indrukwekkende kroniek geboetseerd ★★★★☆

Op 29 en 30 september 1941 werden 33.771 Joden uit Kyiv door de nazi-bezetters naar het nabijgelegen ravijn Babi Yar gedreven, ter plekke doodgeschoten en begraven. Het is een van de grootste massaslachtingen in de geschiedenis van de Holocaust. Hoe draai je een film over deze verschrikking, en over de realiteit die haar mogelijk maakte?

Met de beelden van anderen, moet de Oekraïense cineast Sergei Loznitsa hebben gedacht. Zijn documentaire Babi Yar. Context bevat uitsluitend filmmateriaal uit Duitse en Russische archieven: afwisselend kraakheldere en verweerde beelden, opgepoetst en geboetseerd tot een indrukwekkende kroniek. Het is alsof Loznitsa een team cameramensen terug in de tijd stuurde en hen liet filmen hoe het Rode Leger zich verwijdert uit Sovjet-Oekraïne, hoe de Duitsers het land overnemen. We zien de inwoners van Kyiv, die de nazi’s als bevrijders verwelkomen. Joodse vrouwen die aan hun haar over straat worden gesleept. Dichter bij de geschiedenis kun je als kijker niet komen.

Deze found footage-methode wendde Loznitsa (Maidan, Donbas) eerder aan in zijn documentaires over het beleg van Leningrad (Blokada, 2006) en de Petersburgse protesten van 1991 (The Event, 2015). Wederom onthoudt hij zich van expliciet commentaar, op enkele tussentitels na. De naam van de film belooft een context voor Babi Yar, maar het is vooral de toeschouwer die naar deze context op zoek moet.

Van een objectieve presentatie van de beelden is geen sprake. Terwijl de fragmenten veelal geen geluid bevatten, hebben Loznitsa en sound designer Vladimir Golovnitski explosies van knallen voorzien, SS’ers dialoog in de mond gelegd en de razzia’s ingebed in gedempt tumult en gegil. Dat geeft de beelden een vervreemdende nabijheid, en zorgt ook voor samenhang tussen de archiefsnippers. Die samenhang voelt tegelijkertijd wrang, als je bedenkt dat Loznitsa zowel putte uit opnamen van Oekraïeners als uit materiaal van de nazi’s zelf. Door de bedrieglijke vlieg-op-de-muurstijl van de film kun je ook over het hoofd zien dat Loznitsa wel degelijk een punt wil maken. De massaslachting van Babi Yar kon plaatsvinden zonder verzet van de lokale bevolking, schrijft hij in de verder zo zakelijk mogelijke tussentitels; de ingehouden woede die in die woorden doorklinkt, is duidelijk een van de motoren achter Babi Yar. Context.

Van de genocide bestaan geen beelden, alleen foto’s van wat zich ervoor en erna afspeelde. Alle menselijke geluiden verstommen in de film bij de kleurenfoto’s van bergen achtergebleven kleding en bezittingen, van soldaten die rondom het alweer afgedekte massagraf staan. Je hoort de wind, vogels, verder niets. Die haast muzikale wisseling van bewegend beeld naar stilstand, van dreunende soundscapes naar stilte, maakt de ontregelende zuigkracht van de film alleen maar sterker.

Wat een contrast ook, met de door Loznitsa breed uitgemeten executie van dertien nazi’s, die begin februari 1946 publiekelijk werden opgehangen op het Kalinin-plein in Kyiv. Loznitsa ‘filmt’ de terechtstelling vanuit alle mogelijke cameraposities, tot aan de voet van de groepsgalg, en laat de nekken hoorbaar breken voordat de massaal toegestroomde bevolking in gejuich losbarst. Zo wordt in Babi Yar. Context de ene ontmenselijkende daad het antwoord op de andere.