De 15 mooiste fotoboeken van 2015

In willekeurige volgorde:

1. Annette Behrens: (in matters of) Karl.

_{Fw: Books. Vormgeving: Hans Gremmen. 30 euro.}

Huiveringwekkend fotografisch onderzoek naar de geschiedenis van de Solahütte in Polen, een door Auschwitzgevangenen gebouwd vakantieverblijf voor hooggeplaatste SS'ers. Karl Höcker, plaatsvervangend commandant van het concentratiekamp, liet een privéfotoalbum na waarin de gemoedelijke sfeer is vastgelegd waarin de geüiformeerde kampleiding van haar vrije tijd genoot met zonnebaden en accordeonspel. Behrens verbindt die quasi-onschuldige kiekjes met beelden van documenten (waaronder een bestelling voor Zyklon-B van Höckers hand) en het heden. Je ziet het bankgebouw waar Höcker werkte tot hij in de jaren 60 werd opgepakt en veroordeeld tot vijf jaar, en van de Solahütte zelf, die tot de sloop, enkele jaren geleden, in gebruik was gebleven als vakantieverblijf.

2. Geert Goiris: Prophet.

_{Roma Publications. Vormgeving: Roger Willems. 55 euro.}

Of ik zin heb in een toekomst zoals die wordt voorspeld door de Vlaamse fotograaf Geert Goiris? Nou, nee. Die toekomst is leeg, koud en onheilspellend. Maar wat is het fascinerend om er in Prophet een glimp van op te vangen. Goiris weet als geen ander fotografische hoogspanning te peuren uit nachtelijke sneeuwlandschappen, een steen, een gat, een gemaskerde vrouw, een vallende fles water. Zijn overtuigingskracht is zo sterk, dat je aan het eind alleen maar kunt hopen dat het zal meevallen.

3. Claudia Heinermann: Wolfskinder.

_{A Post-War Story. Eigen beheer. Vormgeving: -SYB-. 56 euro.}

Het is een verhaal dat door je hoofd blijft spoken: dat van de verweesde Duitse kinderen die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Litouwen vluchtten en probeerden te overleven in de bossen en bij boerderijen. Ook om het boek Wolfskinder van fotograaf Claudia Heinermann kun je moeilijk heen. Het is dik en zwaar en spookachtig, alsof je zelf door dicht struikgewas moet worstelen om uit te komen bij de indrukwekkende portretten van de voormalige wolfskinderen, die hun verhaal doen.

4. Cuny Janssen: BLU.

_{Snoeck. Vormgeving -SYB-. 58 euro.}

Op haar wereldwijde fotografische zoektocht naar de kinderziel is Cuny Janssen in Napels terechtgekomen. Daar portretteerde zij kinderen, veelal Roma, die opgroeien in barre omstandigheden - arm, verwaarloosd, bivakkerend aan de rafelranden van de maatschappij. Op Janssens foto's in Blu, verwijzend naar het hemelse azuurblauw van de havenstad, ogen ze sterk, karaktervol, soms grimmig maar ook onbezorgd. Foto's van het landschap weerspiegelen hun levens. Verslonzing en vervuiling worden afgewisseld door weelderig natuurschoon. Een boek dat het begrip betrokkenheid nieuwe inhoud geeft.

5. Marie-José Jongerius / Hans Gremmen: Edges of the Experiment.

_{Fw: Books. Vormgeving: Hans Gremmen. 45 euro.}

Edges of the Experiment is een tweedelig boek over de leugen die het Zuidwest-Amerikaans landschap heet: dat 'iconische' landschap met palmbomen, blauwe meren en honingkleurige bergen, bekend uit Hollywoodfilms en fotoseries. Fotograaf Marie-José Jongerius en vormgever Hans Gremmen, beiden Amerikagek, sloegen voor deze tour de force de handen ineen en maakten een uiterst plezierig boek over het handgemaakte landschap van de Verenigde Staten. Niets is echt, maar wat geloven we er graag in! Edges is effectieve myth-busting en sprookje ineen.

6. Sjoerd Knibbeler: Paper Planes.

_{Fw: books. Vormgeving: Hans Gremmen. 25 euro.}

De Rockwell XFV-12, een Amerikaans gevechtsvliegtuig dat in 1977 van de tekentafel kwam, ging nooit de lucht in. Te weinig vliegvermogen. Sjoerd Knibbeler bouwde het koddige ding bijna veertig jaar later alsnog: van papier. Hij hing het aan touwtjes in zijn studio en fotografeerde het, samen met vijftien andere historische modellen die het nooit hebben gered. Hij presenteert ze in Paper Planes, een leporello van dik karton met sobere zwart-witfoto's. Ietwat treurig, maar tegelijk een belofte die eindelijk is ingelost.

7. Dana Lixenberg: Imperial Courts 1993-2015.

_{Roma Publications. Vormgeving: Roger Willems. 60 euro.}

Wie wil weten hoe twintig jaar toewijding en oprechte nieuwsgierigheid eruitziet, komt vanzelf uit bij Imperial Courts van Dana Lixenberg. Zo dus: een boek als een prachtige zilveren bom voor aan de keukentafel, met koffie erbij voor de alertheid. Want de bewoners van Imperial Courts, een socialewoningbouwproject in Los Angeles, waar grimmigheid, trots en ontroering elkaar afwisselen, verdienen alle concentratie. Lixenberg volgde hen tegen alle adviezen in, standvastig in zwart-wit. Een juweel.

8. Melanie Matthieu: Lâmo Lâva

_{Uitgever: Alauda Publications Vormgeving: Esther Krop. 38 euro.}

Dit is een boek waar je een kerstvakantie voor nodig hebt. En dan begrijp je het misschien nog niet helemaal. Melanie Matthieu verbindt het hogere (lâmo) met het lagere (lâva), de ontdekking van Neptunus in 1846 met een verschijning in de Franse Alpen in hetzelfde jaar. Ze laat hemel en aarde samenkomen in een geheimzinnig beeldverhaal in zachte grijstinten, dat vol toevalligheden zit. Beeld en tekst werden gevat in een bijzonder mooie vormgeving op mat papier. Neem er de tijd voor.

9. Sanne Peper: Due to Lack of Interest Tomorrow has been Cancelled

_{Lecturis. Vormgeving Michaël Snitker. 35 euro.}

De klamme hitte, de stank van bedorven moeraswater, bomen behangen met verstikkende mossen en overal kruizen, christelijke en duivelse bezweringen. Zie daar de sfeer die opwalmt uit het verslag van Sanne Pepers roadtrip door de zuidelijke staten van Amerika. Ontmoetingen met beklemmende types, zoals haar geestelijk achtergebleven chauffeur die zijn ogen niet van haar borsten kan afhouden, evangelisten, dronkaards, jagers en bestuurders van te grote trucks, bepalen de sfeer van dit boek, waarin evenwel bijna geen mens te zien is. Wat Peper wakker maakt met haar duistere foto's en teksten, is de wraak van een kwade geest. Zoals een bord aan een eenzame boomstam waarschuwt: 'You will die'.

10. Mariken Wessels: Taking Off, Henry my Neighbor

_{Uitgeverij Art Paper Editions. Vormgeving: Wessels en Jurgen Maelfeyt. 55 euro.}

De weerslag van een obsessieve relatie tussen een man, een vrouw en de camera. Mariken Wessels bracht duizenden foto's samen waarop een man zijn vrouw vastlegde, naakt, halfnaakt, vrolijk kijkend, stuurs, voorover buigend, liggend, hurkend - eindeloos vaak herhaald. Tot zij hem dumpte. Haar was hij kwijt, maar zijn obsessie niet. Hele kamers werden behangen met haar beeltenis, foto's verknipt tot prachtige collages, waarmee de man, Henry, zijn verloren liefde eer blijft bewijzen. Wessels kreeg de anonieme foto's, found footage, in New York toegespeeld door vrienden - dat is althans wat ze ons wil doen geloven. Waar of niet, overtuigend en bizar is Taking Off in alle opzichten.

11. Raimond Wouda: Ext.-Int.

_{Vormgeving Robin Uleman. Fw: Books, 40 euro.}

Komische en monumentale foto's tonen de dikwijls ontwapenend bescheiden sets van Nederlandse speelfilms. Wouda toont hoe met veel inventiviteit en improvisatievermogen alledaagse locaties - landschappen, stadsgezichten, interieurs - worden omgetoverd tot decors van De Storm, Dolfje Weerwolfje, Lucia de B., Kenau of Gluckauf. Nou ja, daar komt natuurlijk ook nog de nodige digitale trucage aan te pas. Wie wil zien hoe met verbeelding van bijna niets iets wordt gemaakt, kan met de app Layar foto's achter in Wouda's boek scannen. De corresponderende filmscènes worden dan afgespeeld op iPhone of Android.

12. Hanne van der Woude: Vivace

_{Fw: Books. Vormgeving: Hans Gremmen. 35 euro.}

Oude, excentrieke mensen, ja, die zagen we vaker. Ze zijn een dankbaar onderwerp voor fotografen. Maar het gebeurt niet vaak dat je aan het einde van een boek ook daadwerkelijk denkt dat je ze kent, dat je zelfs van ze bent gaan houden. Hanne van der Woude volgde vijf jaar lang het kunstenaarsechtpaar Emmy en Ben en stopte daar al haar aandacht in. Ze presenteert haar foto's in een intiem boek vol verrassingseieren en een einde dat tegelijkertijd droevig en hoopvol stemt.

13. Bruno van den Elshout: New Horizons

_{Vormgeving: Rob van Hoesel. Oplage: 2012 exemplaren. Uitgegeven i.s.m. The Eriskay Connection, 212 euro. Bekroond met de Bronzen Medaille voor Schönste Bücher aus aller Welt, Leipzig.}

'New Horizons is meer dan een fotoboek. Het is een oefening in zinvol leven, een onderzoek naar vragen als: hoe werk je samen? Wanneer vind ik iets belangrijk? Wordt de wereld er beter van? Zonder pretentieus te willen zijn: ik denk het wel. Omdat het niet gaat over de economische logica van sneller, meer, goedkoper - in deze tijd een verademing.

'Het begon in 2012 met een fotoproject met dezelfde titel: 8.785 foto's van de horizon vanaf het strand van Kijkduin, op elk uur van elke dag gemaakt. Op 1 januari 2013, toen ik de stekker uit de camera trok, mailde ik aan iedereen die had meegewerkt: 'Het is tijd voor een boek.' Een boek dat de ultieme uitnodiging zou zijn om de rust en ruimte te ervaren die je kijkend naar de horizon boven de zee ervaart.

'Als je de eerste spreads van het boek doorbladert, zul je misschien denken: mooi hoor, die blauwe zee en die wolkenloze lucht erboven, maar ik zie geen onderscheid tussen de foto's. Op de vijfde spread wordt het onheilspellend. Nog steeds is de lucht blauw, maar de golven worden woester. De foto op spread acht is voor mij een visioen. De zon is net onder gegaan. De zee is donkerblauw. Aan de horizon gaan twee verlichte boten. Deze foto staat voor mij voor het gevoel: er staat iets belangrijks te gebeuren.

'Hoe vind je een markt voor een onverkoopbaar, duur product? Als andere mensen ervan overtuigd zijn dat het realiseren van jouw droom ook voor hen belangrijk is. Dus moet je ze elke stap van je reis meenemen. Ik ben een crowdfundingsactie begonnen. Ik schreef een nieuwsbrief waarin ik maandelijks mijn avonturen deelde. Ik ben met geïnteresseerden de eerste vijf dummies bij de binderij in Zwitserland gaan ophalen. Ik heb 24-uurs observaties aan het strand georganiseerd: samen kijken naar de horizon. Ik ben twee maanden elke dag aanwezig geweest bij de tentoonstelling van mijn foto's in Panorama Mesdag. Het heeft twee jaar geduurd, er is een moment geweest dat er geen cent meer op mijn rekening stond, maar op 20 februari dit jaar, om 5 uur 's middags, had ik 100 duizend euro bij elkaar. Precies het bedrag dat nodig was voor 2012 boeken. Daarvan is de helft inmiddels verkocht.'

14. Mémé Bartels: Collections #1

_{Vormgeving: Mémé Bartels. Oplage: 50 exemplaren. Uitgegeven in eigen beheer, 50 euro. 230 foto's in een handgemaakt boek, inlegvellen van verschillende soorten papier.}

'Ken je dat gevoel, van toen je klein was: dat je heel gelukkig bent, en ineens slaat de angst je om het hart dat een van je ouders doodgaat en dat je al dat geluk kwijtraakt? Dat gevoel had ik vorig jaar: dat de dood een einde zou maken aan mijn geluk. Mijn eigen dood. Of die van mijn man. En ik dacht: als je er niet meer bent, blijven je kleren over. Persoonlijke afdrukken van jezelf, stoffen die naar jouw lichaam zijn gaan staan, waar je geur in blijft hangen. En die moet iemand dan gaan opruimen.

'Zo ontstond het idee voor Collections: een boek met foto's van al mijn kleren. Maar toen werd mijn man ernstig ziek. Ik moest doorgaan met mijn boek, zei hij meteen, en dat heb ik gedaan. Ik heb al mijn winterkleren op de grond gelegd en een voor een gefotografeerd, vanaf een trapje. Vergeleken met mijn eerdere boeken Monochrome en Sequences - ook niet echt lekker commercieel - is Collections het toppunt van een naar binnen gericht project. Gemaakt in een jaar dat niks me meer interesseerde, behalve dat mijn man beter zou worden.

'In de fotografie focus ik op de kleine alledaagse dingen waar je nooit naar kijkt. Sneden brood. Een struik in de tuin. Het speelgoed van mijn zoon. Noem het meditatie. Of verstilling. Fotografie is mijn vrijheid. Ik doe het helemaal voor mezelf en dat is een grote luxe.

'Je moet meer exposeren, zei fotograaf Paul Kooiker laatst tegen me. Maar waarom? Dan moet ik mijn foto's gaan ophangen en koopt iemand ze voor boven de bank en wordt het op den duur decoratie. Nee, laat mij maar boekjes maken waarvoor je een beetje je best moet doen. Die hun weg moeten vinden naar de liefhebbers. Ik sta ermee op fotobeurzen, ik geef exemplaren weg, als visitekaartje. Er zijn steeds meer galeries die me kennen, zoals Choisi in Lugano, en boekwinkels als STET in Lissabon. Laatst hoorde ik van een echtpaar dat Monochrome op een speciaal daarvoor aangeschafte muziekstandaard heeft staan. Elke dag zetten ze er een andere bladzijde op. En dan zegt zij 's ochtends tegen haar man: 'Wat zullen we vandaag doen? Zwart, of kleur?'

15. Hellen van Meene: The years shall run like rabbits

_{Overzichtsboek met 183 portretten. Vormgeving: Sven Beirnaert. Oplage: 6.000 exemplaren. Biblion, 49,90 euro.}

'Is dat nou niet apart: dat mijn werk zich als een vlek over de wereld verspreidt, en dat ik dus aan de ene kant te horen krijg dat ik in Amerika na Rineke Dijkstra de beroemdste fotograaf ben, en aan de andere kant door een moeder van school, hier in Heiloo, wordt aangetikt met de mededeling dat ze mijn boek heeft gekocht. Bij Bruna. Die uitersten houden me nuchter. Daardoor kan ik me blijven focussen op wat belangrijk is: het maken van goed werk.

'De portretten die ik maak, zijn míjn blik, mijn waarheid, vastgelegd op dat ene moment dat ik mijn modellen fotografeer. Vandaar de titel, een zin uit een boek van W.H. Auden. Mijn man las 'm op een avond voor en ik vond het zo prachtig. Omdat het over precies die vergankelijkheid gaat die ook in mijn foto's zit.

'Ik durf niet aan de uitgever te vragen hoeveel boeken er al zijn verkocht. Een oplage van zesduizend exemplaren is veel voor een fotoboek. Ludion doet de Nederlandstalige markt. Aperture is aangehaakt voor de Amerikaanse en Engelse markt. Schirmer Mozel voor Duitsland. Dat zijn grote namen. Mijn boek ligt in de beste museumwinkels, het wordt verkocht op fotobeurzen, maar Bol.com verkoopt het boek ook. Mensen die niet naar mijn tentoonstellingen komen, of voor wie mijn werk te duur is, weten zo toch wat die Van Meene de afgelopen twintig jaar heeft uitgespookt.

'Ik hoor wel eens: fotografen kunnen geen tentoonstellingen samenstellen. Ik ben het daar niet mee eens. Ik kan het net zo goed als een curator. Maar een boek maken is echt iets anders. Daar heb je een vormgever voor nodig die er niet voor terugdeinst een lelijke naad door een foto te laten lopen. Of een foto op de cover te zetten van een meisje met het haar voor haar gezicht. Ik weet niet of ik dat gedaan zou hebben. Er staan foto's in dit boek die veel herkenbaarder zijn als mijn werk. Waarvan het dus logischer is dat ze op de cover zouden staan. Maar weet je wat nou zo verrassend is? Zoals het haar niks verraadt over het meisje, zo verraadt de foto niks over het boek. Het is commercieel misschien niet de meest handige keuze, maar fuck it. Het is wel geniaal.'