Dat we de corona-maatregelen allemaal op onze eigen manier interpreteren is typisch Nederlands

In Nederland leiden de coronabeperkingen tot discussies tussen zij die de regels zeer strikt naleven en zij die de regels wat rekkelijker opvatten. Wat zegt die interpretatieruimte over ons land?

Voordat vriend D. de appgroep verliet, stuurde hij nog een afscheidsbericht. ‘Ik erger me te veel aan jullie asociale gedrag, maar vooral aan mijn eigen moralistische vingertje. Ik houd van jullie en ik vind jullie ontzettende eikels.’ Het bericht eindigde met een hartje.

Dit was de culminatie van een discussie over een potje Risk. Vriend D., bepaald geen gedwee of gezagsgetrouw mens, vond het asociaal om samen te komen, met het oog op de intelligente lockdown. Wij, zes anderen van wie er zeker twee (volgens de OLVG-app) en misschien vijf al covid-19 hebben gehad, dachten dat het wel kon.

Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.

De argumenten bij ons standpunt waren makkelijk bedacht: je mag met drie man op bezoek, die vierde maakt dan toch niet echt uit? We houden afstand en raken elkaar niet aan. Bovendien: als je de rest van de week thuisblijft, kan het ook niet zoveel kwaad. En bij ons was groepsimmuniteit toch al bereikt. Min of meer. Vermoedelijk.

Enfin, kronkels. D. had natuurlijk gelijk: strikt genomen is het niet de bedoeling. Je moet zo veel mogelijk thuisblijven. Risk is niet essentieel, hoe groot de behoefte aan wat menselijk contact ook is. Toch is het potje gespeeld. En het weekend daarna weer. Met dezelfde groep, want de quarantaine was nu toch al doorbroken.

Discussies

Overal in Nederland leidden de coronabeperkingen tot discussies, klein en groot, tussen zij die de regels zeer strikt naleven en zij die de regels wat rekkelijker opvatten. Het kamp ‘Ik geef alles op om anderen niet te besmetten’ versus het kamp ‘Ik geef al zo veel op, deze kleine overtreding kan ik me wel permitteren’.

Onze intelligente lockdown ís ook aan interpretatie onderhevig. Hoe vaak heb je een frisse neus nodig en wanneer is-ie fris genoeg? Mag je in het park met gepaste afstand in een cirkel van vijf mensen zitten? Er is welbewust gekozen voor een grijs gebied, een niet al te totalitair systeem. En met een versoepeling in het verschiet wordt de interpretatieruimte alleen maar groter.

Best slim van Rutte en het Outbreak Management Team, want een te rigide systeem past ons niet. Nederlanders zijn een vrijgevochten, informeel en koppig volkje. Ja, we wonen in een doorgaans strak geregeld land, waar elk plantsoen een bestemmingsplan heeft, het vuilnis altijd netjes wordt opgehaald en bezoek twee weken vooruit gepland.

Tegelijkertijd koesteren we onze individuele vrijheid. De regels, die zijn voor anderen. We lopen door rood, rijden harder dan toegestaan, drinken een biertje op straat, schelden de scheids uit en telefoneren op de fiets of in de stiltecoupé. Moet kunnen.

‘Loosest nation’

Nederland behoort tot de ‘loosest nations’, volgens een wereldwijd onderzoek naar sociale normen van de Amerikaanse psycholoog Michele Gelfand. In haar boek Rule Makers, Rule Breakers (2018) staat Nederland in het rijtje meest losse landen met Spanje, de VS, Australië, Nieuw-Zeeland, Griekenland, Venezuela, Brazilië, Israël, Hongarije, Estland en Oekraïne.

Tot de ‘tightest’ landen, oftewel de striktste, behoren Singapore, China, Japan, Duitsland, Pakistan, Maleisië, Zuid-Korea, Noorwegen, Turkije en Portugal. In deze landen treedt de overheid meestal repressiever op, wordt er zwaarder gestraft, corrigeren mensen elkaar sneller en is er minder individuele vrijheid.

Dat heeft tot gevolg dat in strikte landen over het algemeen minder misdaad is, het schoner is op straat, er minder persvrijheid is en mensen minder tolerant zijn ten opzichte van vreemden, migranten en homoseksuelen. Een losse cultuur, hoewel soms rommelig, is creatiever en kosmopolitischer. Een losse bevolking heeft trouwens ook meer schuld, gokt vaker, is dikker en drinkt meer alcohol.

In strikte culturen wordt van jongs af aan gehamerd op zelfbeheersing. Mensen in strikte landen gedragen zich volgens Gelfand vaak alsof ze in een bibliotheek zijn, terwijl mensen in losse landen zich meestal in een park wanen. Overigens blijkt uit het onderzoek dat het in de bibliotheken in ‘tight cultures’ ook daadwerkelijk stiller is dan in die in losse landen.

Opoffering

Hoe zijn die verschillen in culturen ontstaan? Striktheid is volgens Gelfands bevindingen een reactie op eeuwenlange bedreigingen en ontberingen. Landen die veel natuurrampen, oorlogen, terrorisme, schaarste en, jawel, epidemieën te verduren hebben gekregen, hebben een striktere cultuur ontwikkeld. Geconfronteerd met dreiging is de noodzaak tot samenwerking en opoffering zo groot dat een volk vanzelf strikter wordt.

Japan heeft historisch gezien veel bedreigingen het hoofd geboden, vooral ecologisch maar ook militair, en is een van de striktste landen ter wereld. Australië, Nieuw-Zeeland en de VS hebben zelden een inval op hun territorium gehad en zijn dus losser. Nederland is een uitzondering op Gelfands regel, omdat we door de eeuwen heen tamelijk vaak zijn binnengevallen door vreemde mogendheden, ons eigen gevecht met het water hebben gevoerd en nogal dicht op elkaar leven: de meeste losse landen zijn juist dunbevolkt.

Onze losse cultuur verklaart Gelfand door de internationale handel en migratiestromen die Nederland al eeuwenlang tot een smeltkroes maken en die noodgedwongen onze tolerantie hebben gekweekt (hoewel die de laatste decennia weer onder druk staat). Een hoge mate van mobiliteit en multiculturalisme maken het moeilijk om het eens te worden over normen, en dus komen mensen elkaar meer tegemoet. Nederlanders hadden er, kortom, baat bij niet te strikt of te xenofoob te zijn.

‘We zijn inderdaad een los land en zijn ons daar nauwelijks van bewust’, zegt Paul van Lange, hoogleraar psychologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Er zijn tal van voorbeelden, maar ik vind het altijd grappig als internationale studenten tegen mij klagen over hoe slecht wij in de rij staan. Een trein instappen is een soort wedstrijdje. Ook zie je vaak luidruchtige kinderen in de supermarkt of op straat die niet worden gecorrigeerd.’

Van Lange publiceerde ooit een artikel over de invloed van klimaat op cultuur. ‘Duidelijk van elkaar verschillende seizoenen maken bijvoorbeeld dat een samenleving wordt gedwongen beter te leren plannen. Denk aan de landbouw: boeren moeten anticiperen op de oogsttijd. Dat kan verklaren waarom Nederlanders zowel los als planmatig zijn, twee zaken die elkaar lijken tegen te spreken.’

Kijkend naar het lijstje losse en strikte landen valt nog iets op. Veel strikte landen hebben direct en ingrijpend gereageerd op het coronavirus, zoals Singapore, Japan, Zuid-Korea, Duitsland en in mindere mate China. Een paar daarvan hebben al ervaringen met virusuitbraken en zijn mogelijk zo strikter geworden. Typerend voor de losse landen is dat strenge coronamaatregelen laat op gang kwamen, zoals in de VS, Italië en Spanje, en daarna complete lockdowns alsnog noodzakelijk waren.

Momenteel heeft Gelfand een onderzoekspaper ‘under review’ hierover, zegt ze aan de telefoon vanuit Maryland, waar ze als hoogleraar psychologie aan de universiteit werkt. ‘Gebaseerd op data van landen die de curve hebben weten af te vlakken en het aantal doden laag konden houden, kunnen we zeggen dat strikte culturen beter geschikt zijn om corona te bestrijden. Het virus vergt massale samenwerking en een grote bereidheid om aan nieuwe regels te voldoen. Beide gaat een strikte cultuur makkelijker af.’

Nieuw-Zeeland is een uitzondering, zegt Gelfand. Het aantal besmettingen en coronadoden is daar erg laag, zeker voor een los land. ‘Maar zoals we vaker zien is de tight-looseverdeling niet absoluut. In elk los land zijn er strikte domeinen. In Nieuw-Zeeland is het egalitarisme bijvoorbeeld heel sterk: niemand is beter dan een ander. Dat kan er wellicht toe leiden dat er veel eenheid is in de bestrijding van het virus.’

Ook in Nederland kwam de machinerie om de coronacurve af te zwakken betrekkelijk laat op gang. De maatregelen waren uiteindelijk niet zo strikt als in de omringende landen, en toch lijken ze aardig te werken. ‘Het is handig dat mensen door jullie systeem niet het gevoel hebben dat ze hun autonomie volledig verliezen’, zegt Gelfand. ‘Maar het risico op mensen die profiteren van de opoffering van anderen is groot.’

De regels oprekken

De afkeer van deze mensen wordt vooral op sociale media goed duidelijk: er circuleren tal van foto’s van groepjes die op straat of in parken te dicht op elkaar staan. Het sentiment van de gefrustreerde strikte regelnalevers is vaak: wordt al ons goede werk dan tenietgedaan door deze klaplopers?

Van Lange vreest dat vooral jongeren de regels zullen oprekken. ‘Jonge mensen zijn vaak meer op een grotere groep mensen gericht: ze daten bijvoorbeeld, of wonen met huisgenoten. Ze hebben meer behoefte om naar buiten te gaan en uit de band te springen. Het puberbrein, dat minder is ingericht op de langetermijnconsequenties van het eigen handelen, helpt ook niet mee.’

Toch zijn er ook genoeg twintigers en dertigers die juist klagen dat hun ouders het allemaal niet zo nauw nemen met de intelligente lockdown. Wat ertoe leidt dat de ene persoon zeer consciëntieus de maatregelen volgt en de ander veel zorgelozer is, is nauwelijks tot een karaktereigenschap te herleiden. Nederlanders die denken dat de maatregelen effectief zijn, zijn het meest geneigd zich eraan te houden, blijkt wel uit onderzoek van I&O Research. Hoe ongerust mensen zijn speelt ook mee.

Er moeten andere culturele ingrediënten in het spel zijn die de intelligente lockdown werkbaar maken, denkt Gelfand. ‘Hoewel Nederland individualistisch is, is het ook een horizontale samenleving. Machtsverschillen zijn niet groot. Misschien denken jullie eensgezind: we’re in this together. Wellicht hebben Nederlanders toch ook een groot plichtsbesef.’

De horizontale samenleving komt inderdaad tot uiting tijdens de coronacrisis, zegt Van Lange. ‘Onze premier, die naar zijn werk gaat op de fiets, houdt haast improviserend een persconferentie. Later moet hij toegeven dat er verkeerd is gecommuniceerd. Het is voor andere culturen onvoorstelbaar hoe informeel dat gaat. Kennelijk vinden wij het prettig als onze leider zich losjes gedraagt, ook tijdens een crisis.’

Xenofobie

Epidemieën kunnen een cultuur flink beïnvloeden, blijkt uit Gelfands boek. Mensen die zich kwetsbaar voelen tegenover een virus achten zich vaker cultureel superieur en hebben meer vooroordelen over andere etnische groepen, een bekend zelfverdedigingsmechanisme. Ook als de dreiging slechts perceptie is, is de impact echt. Toen pandemiefilm Contagion, nu weer populair op torrentsites, in 2011 uitkwam, liet Gelfand een experiment uitvoeren bij de uitgang van bioscopen in Washington. Mensen die net uit de bioscoop kwamen en mensen die op het punt stonden naar de film te gaan, kregen een reeks vragen voorgelegd, zoals wat ze vonden van homoseksualiteit en abortus. De groep die uit de bioscoop kwam, angst ingeboezemd door de film, reageerde telkens beduidend negatiever dan de controlegroep.

Dat roept de vraag op hoe culturen veranderen onder invloed van corona. De kans bestaat dat xenofobie oplaait. Of dat de overheid zich meer met burgers gaat bemoeien, bijvoorbeeld met een app. Landen kunnen tijdelijk strikter worden, weet Gelfand uit onderzoek naar de reactie van losse culturen op terrorisme. Daarna ebt de striktheid weer langzaam weg. Maar: ‘Het is makkelijker om strikter te worden, losser worden kost meer tijd.’

Gelfand gaat de komende maanden onderzoek doen naar hoe bevolkingen omgaan met wat zij omschrijft als de ‘tight-loose-dance’: ‘Als we straks uit de lockdown komen, moeten we ons nog wel aan bepaalde voorschriften houden. En de kans is groot dat we op een gegeven moment weer strikter moeten worden, dat er nieuwe beperkingen komen als het virus weer oplaait. Er wordt een flexibele striktheid van mensen verwacht.’

We kunnen de komende tijd dus nog veel conflicten verwachten over potjes Risk, over wel of niet een verjaardag vieren. En de losse mensen zullen af en toe profiteren van de strikten, en de scheidslijnen tussen de rekkelijken en de regelnalevers zullen wellicht harder worden. Maar: de van nature strikte mens, die zich in het losse Nederland soms kapot ergert, heeft ook een voordeel nu. Hij hoeft zich niet of nauwelijks aan te passen aan strikte tijden.