Crisis in de kerken

‘Dit is een Calvinistisch gebouw. Zie de structuur en de stenen maar: grijs en bruin. Crème overgeschilderd.’ Professor Eduard Kimman (62) loopt door de gangen van de Vrije Universiteit in Amsterdam. De jezuïet werkt al twintig jaar als hoogleraar bedrijfsethiek in het bolwerk van de het protestantisme.

Tot vorig jaar was hij secretaris van de bisschoppenconferentie, het hoogste orgaan van de katholieke kerk. Als katholiek zou hij eigenlijk een kat in een vreemd pakhuis moeten zijn. Maar hij wil het liefst poseren voor een borstbeeld van Abraham Kuyper, de oprichter van de Vrije Universiteit en de ARP (de Anti-Revolutionaire Partij, die in 1973 opging in het CDA).

‘Zonder Kuyper was Calvijn in Nederland misschien vergeten’, speculeert hij. Nu wordt zijn geboortejaar door de protestanten groots gevierd.

Maar veel reden tot feest is er niet. Voor zowel de katholieke als de protestantse kerk zijn het hectische tijden. De traditionele of orthodoxe groeperingen verheffen hun stem en ruiken hun kans voor restauratie na de moderniseringsgolf van de afgelopen veertig jaar. Ze lijken het initiatief te willen grijpen, nu de progressieve liberale koers van de kerken slechts tot secularisatie heeft geleid.

Andries Knevel ondervond tot zijn grote schade en schande dat de meerderheid van de EO-leden gelooft dat de aarde in zes dagen is geschapen. En bij de katholieken zitten alleen nog die kerken vol, die de Latijnse mis van de jaren vijftig weer aanbieden, zoals de Agneskerk in Amsterdam.

Kimman haalt zijn schouders op. Hij ziet het als een slingerbeweging: ‘Religies passen zich aan de tijd aan. Maar als die slinger te veel door zwiept, slaat ie weer naar de andere kant. Het is net als bij bedrijven. Ze gaan op in grotere eenheden door fusies en overnames, en dan weer terug naar de kernactiviteiten door verzelfstandigingen en afsplitsingen.

Kimman wil juist nu een samenbundeling van de kerken. Hij pleit eigenlijk, zoals een jezuïet betaamt, voor een nieuwe contrareformatie. De protestanten moeten na vijfhonderd jaar afscheiding weer terugkeren in de moederschoot.

Hij noemt het protestantisme een actiegroep die zichzelf heeft overleefd. De idealen van de reformisten zoals Luther en Calvijn zijn ‘grotendeels’ gerealiseerd – met name op het Tweede Vaticaanse Concilie in de jaren zestig. Morgen Dinsdag zal Kimman in Groningen hierover zelfs in debat gaan met Arjan Plaisier, de scriba van de Protestantse Kerken in Nederland.

In de VU laat hij het museumpje zien dat is ingericht voor Calvijn. ‘Hij was een prachtig feuilletonschrijver – zoiets als Charles Dickens – maar geen groot denker, zoals Augustinus.’ Ineens ziet hij een oud boek met de titel Interim van Calvijns hand. ‘Ik had het nog niet gezien. Maar hier staat dus: Tijdelijk’, vertaalt hij. ‘Calvijn wilde een aantal hervormingen van de katholieke kerk, maar geen permanente kerkgenootschap.’

U bent erg voorbarig. U zegt dat alle wensen van Calvijn en Luther zijn ingewilligd door Rome. Ik weet er wel enkele belangrijke actiepunten die nog niet zijn gehonoreerd: afschaffing van het celibaat, het pausschap en het avondmaal in de kerk

‘Maar heel belangrijke wensen zijn nu wel gemeengoed in de katholieke kerk: het lezen van de bijbel, het godsdienstonderwijs en de mis in de volkstaal.’

Is het niet een heel geen academische discussie, gezien de interne richtingenstrijd waarmee de kerken nu mee kampen

‘In de kerken is er altijd een richtingenstrijd geweest. De protestantse kerken zitten vol schisma’s en scheuringen. Maar de laatste jaren zijn de drie grootste – de hervormde, de gereformeerde en de evangelisch-lutherse kerk – toch opgegaan in de Protestantse Kerk in Nederland.’

En nu is er binnen die protestantse kringen een discussie gaande losgebarsten over de schepping. Die leken we toch al een eeuw geleden achter ons te hebben gelaten. Hoe komt dat?

‘Luther en Calvijn hebben afstand genomen van het rooms-katholieke leergezag en dat vervangen door de Bijbel, Sola scriptura. Dat is een zo fundamentele verandering dat die kan uitlopen op een fundamentalistische benadering. Als theologen weten we dat de Bijbel een verzameling van losse teksten is, die op vele plaatsen zijn gemaakt en dat in de eerste eeuw toen het christendom uitwaaierde. Het is een poreus geheel. Het is nog altijd mogelijk dat een stelletje bedoeïenen in een kruik direct een stuk schriftuur vinden dat een andere uitleg mogelijk maakt. De Bijbel is geen gesloten boek.’

Kunt u zich voorstellen dat een kwart van de Nederlanders en 60 procent van de EO-leden het scheppingsverhaal niettemin letterlijk nemen?

‘Nee, dat kan ik mij niet voorstellen. Het is een verschrikkelijke stap terug. Die mensen zien de poëzie van het eerste hoofdstuk van Genesis niet in. Als je roept Sola scriptura, moet je ook je best doen om die schrift te begrijpen.’

Hebben katholieken dat probleem minder of helemaal niet?

‘Rooms-katholieken vatten de schrift metaforisch op. In de Renaissance werd het scheppingsverhaal al aan de tijd aangepast. Kijk maar in de Sixtijnse Kapel naar de fresco’s van Michelangelo. De profeten en apostelen in de bijbelse taferelen dragen bijna allemaal kleding van die tijd. Dat God de aarde heeft geschapen in zes dagen is bedoeld om een rechtvaardiging te geven aan de sabbat.’

Maar is er ook binnen de katholieke kerk gniet een neiging tot orthodoxie. De paus sluit zelfs vrede met de Pius X-broedergemeenschap, die alle veranderingen van het Tweede Vaticaanse Concilie ongedaan wil maken.

‘Ik denk dat er een verschil is. Het creationisme zit diep in het orthodoxe protestantisme. En de broederschap van Pius X is een sekte die gebruik maakt van orthodoxe opvattingen.’

Dus die Pius X is maar een enge actiegroep?

‘Dat ze een oude mis terug willen is niet zo erg. Maar dat ze de belangrijkste veranderingen van het Tweede Vaticaanse Concilie, zoals de gewetensvrijheid, ongedaan willen maken, is gevaarlijk. Niets is moeilijker voor religies – kijk maar naar de islam – om vrijheid van godsdienst te erkennen. Je spreekt jezelf namelijk tegen in je missiegedachte. Dus dat was een geweldige doorbraak. Daarnaast is toen erkend dat in het christendom eeuwenlang een antisemitische trek heeft gezeten. Daar hebben ze zich tijdens dat concilie openlijk en diep voor geschaamd en er ook nog daadwerkelijk iets aan gedaan door wijzigingen in de liturgie aan te brengen. De Nederlandse kardinaal Willebrands heeft in dat opzicht heel veel werk verzet. Maar er ligt nog een gevaarlijke lijn van Dreyfuss, aan het einde van de 19de eeuw, tot maarschalk Pétain in Vichy Frankrijk en aartsbisschop Marcel Lefebvre, de oprichter van de Broederschap Pius X. ’

Waar komt dat antisemitisme in de katholieke kerk vandaan?

‘Historische oorzaken. De joden vormden tot de Franse revolutie in Europa een onderdrukte minderheid. Door de gelijkberechtiging van de Franse revolutie, de industrialisatie en het rijker worden van de joodse gemeenschap is een nieuwe vorm van antisemitisme ontstaan. Ik denk dat er een lijntje ligt van . En dat is een gevaarlijke lijn.’

Waarom heeft de paus noch een van zijn adviseurs die gevaarlijke lijn niet gezien?

‘Geen idee.’

Hij heeft het misschien niet willen zien.

‘Dat denk ik niet. Hij heeft of niet geweten dat die bisschop Williamson een Holocaust-ontkenner was. Of hij dacht heel naïef dat het zo lang na de oorlog niet zo erg meer zou zijn.’

Waarom wilde de paus die Pius X- broeders terug in de kerk. In Nederland is dat onvoorstelbaar.

’Die Pius X-broeders spelen in Nederland geen rol. Maar het is zeker een factor in Frankrijk en Argentinië. Mogelijk was de paus bang dat de geschiedenis van de reformatie zich zou herhalen. Als je een conflict te lang laat duren, krijg je een scheuring. In de 16de eeuw gebeurde dat binnen vijftig jaar. En deze paus is een historicus en wist dat Lefebvre ook vijftig jaar geleden is begonnen. Hij wilde zijn volgers ze via een dialoog weer binnenhalen.’

Heeft de paus er spijt van?

‘Enorm. Het Vaticaan is niet voor niets zo diep door het stof gegaan. De excuses van Williamson worden niet geaccepteerd. De paus gaat naar Israël. Hij wil laten zien dat zijn intentie anders was.’

De paus is in 2006 ook in de fout gegaan met als beledigend ervaren uitspraken over de islam. Dat maakte hij goedmaakte met een reis naar Turkije. Hoe kan een intellectueel deze fouten maken?

‘Juist omdat hij een intellectueel is. Een intellectueel weegt zijn argumenten om tot een conclusie te komen, maar weegt niet of die argumenten door anderen ook goed begrepen worden. Paus Benedictus XVI mist de antennes die de populist Johannes Paulus II wel had: ‘Daar moet ik niet mee aankomen.’ De vraag of iets gevoelig ligt, is een eigenschap die een intellectueel niet heeft.’

Het pontificaat van Benedictus XVI kan hierdoor bij het oud vuil?

‘ Eigenlijk heeft hij weinig mensen teleurgesteld. Zijn encyclieken zijn prachtig. Hij heeft grootse gebaren gemaakt, zoals bidden in een moskee en het uitreiken van de communie aan de prior van de protestantse broeders van Taize. Hij is juist moedig.’

Overmoedig?

‘Ja, maar zo denkt hij niet.’

Wat moet er met Williamson gebeuren nu hij terug is in Europa? Arresteren en opsluiten?

‘Williamson wil zijn excuses maken over de verwarring die hij heeft veroorzaakt, maar hij zal nooit alles terugnemen. De man in is een rare kwibus. Maar Holocaust-ontkenning is niet in elk land een misdaad. In Duitsland en Oostenrijk wel, maar niet in Engeland.’

U vindt dat het protestantisme zijn tijd heeft overleefd. Die kerk heeft tenminste geen blunderende paus en rare kwibussen als Williamson.

‘Maar hun beweringen zijn verouderd – ik noem het scheppingsverhaal – en de gewenste hervormingen zijn gerealiseerd. Als Luther of Calvijn anno 2009 een katholieke kerk zouden binnenlopen, zouden ze zich er heel goed thuis voelen.’

U heeft gezegd dat u twijfelt of het protestantisme 2017 haalt. Dat klinkt provocerend. Maar de secularisatie in de protestantse kerk is niet groter dan die van de katholieke kerk.

‘Dan ben ik nu nog maar even een roepende in de woestijn. Zo begint het altijd.’

Dus er komt uiteindelijk een fusie of eigenlijk een overname van de protestantse kerk.

‘Ik ben econoom. Economen denken in fusies of overnames. Een fusie tussen organisaties-in-crisis levert een zwakke organisatie op. Overnames lukken alleen als de sterkere partij de zwakke organisatie overneemt. Pas dat maar eens toe op de kerken.’