Claire Felicie fotografeerde de Wallen tijdens de lockdown, als Eros lijkt uitgeraasd ★★★★☆

In de rosse buurt vond Felicie (55) ook talrijke verwijzingen naar de dood. Mannen en vrouwen met gesloten ogen verbeelden een memento mori.

Ogen heten de spiegel van de ziel te zijn. Maar als je de portretten van mensen met geloken ogen bekijkt in het boek Falling Man van de Amsterdamse fotograaf Claire Felicie (55) ga je al snel twijfelen aan de geldigheid van die bewering. Zeker, de blik in de ogen verraadt iets over de psychische gesteldheid – droefheid, vreugde, kalmte, paniek – maar erg precies is hij niet. De sprankeling kan een uiting zijn van verliefdheid, maar ook het gevolg van drugsgebruik. Zoals dofheid even goed op rouw kan duiden als op slaapgebrek of verveling. De ogen geven een indicatie van zielenroerselen. Wie dieper in de psyche wil doordringen, moet verder en langer kijken. Dat doet Felicie.

Belangstelling voor wat je zou kunnen noemen de beschadigde of doorleefde mens is een terugkerend thema in Felicies werk. Rond 2010 werd ze bekend met het boek Here Are the Young Men, met drieluiken van naar Afghanistan uitgezonden beroepsmilitairen. Ze maakte een close portret van de mannen voordat ze op weg gingen naar het oorlogsgebied, daarna tijdens hun verblijf in Uruzgan en tot slot na afloop van hun gevaarlijke vredesmissie.

Juist de ogen in die drieluiken vertellen een belangrijk deel van hun verhaal. Van enigszins onbevangen bij de eerste sessie, via waakzaam of hyper bij de tweede en vermoeid naar berustend, ontgoocheld, of soms (een hint van) getraumatiseerd bij de derde. Indrukwekkende portretten, waarbij de fotograaf – en haar interpretatie van de blik in de ogen – een onverhulde invloed had. De fysieke nabijheid van de camera was ook een aanwijzing voor Felicies betrokkenheid bij het onderwerp: een van haar zonen was destijds marinier.

Eros en Thanatos

Het is daarom verrassend dat de fotograaf in haar nieuwe boek Falling Man haar visuele psychologische onderzoek – zoals haar werk toch wel valt te duiden – juist op alles behalve de ogen richt. Net als in haar eerdere werk is de context waarin de portretten worden gepresenteerd van belang. Ze heeft de militaire thematiek losgelaten. De context wordt nu bepaald door de eenzaamheid van de stad – meer bepaald: de Wallen, de prostitutiezone in Amsterdam – met de mens als eeuwige piekeraar over verlies en dood, en religie als verbindend element tussen Freuds Eros en Thanatos. Drie thema’s, alle overschaduwd door de gevolgen van de pandemie die mensen op zichzelf heeft teruggeworpen.

Het is misschien wat plat, zoals Felicie doet, om seks te reduceren tot de core business van de rosse buurt in Amsterdam. Je kunt erotiek ook heel anders verbeelden dan met de lust, de commercie en de platte seks van de Wallen, maar het moet gezegd: Felicies onverbloemde keuze pakt in fotografisch opzicht goed uit. Met de verstilde, verlaten straatjes die zij fotografeerde tijdens de lockdown krijgt het gebied iets poëtisch: alsof Eros is uitgeraasd en het oudste deel van de stad kans krijgt om te herademen en met een schone lei te beginnen.

Oude Kerk

Hierin krijgt ook het aspect religie in het Wallengebied de aandacht waar zij het gewoonlijk, tussen het knipperen van neonreclames, het rinkelen van glazen bier per meter, zonder moet stellen. De Oude Kerk en de Nicolaaskerk, beeldbepalend voor de buurt, dienden Felicie ter inspiratie. De gebedshuizen vol symboliek van lijden, dood en hiernamaals dwongen tijdens de lockdown kennelijk de aandacht af die ze gewoonlijk niet krijgen. De talrijke verwijzingen naar de dood, in sculpturen en op gevelstenen, die de Wallenbezoeker gewoonlijk liever negeert, zijn even onontkoombaar als bekend. Kort samengevat: ‘Heden ik, morgen gij.’

In dat zwart-witdecor van levenslust en doodsdrift, en in het boek ingeklemd tussen die thema’s, staan de portretten van de mannen en vrouwen die voor Felicie hebben geposeerd – het leeuwendeel van het boek. De fotograaf vroeg hen tijdens de opnamen met de ogen dicht aan hun eigen sterfelijkheid te denken. Een grote vraag die resulteerde in ernst en soms een zekere beklemming. Nu hun ogen even niet meedoen verschuift de aandacht van de kijker vanzelf naar de fronsen, de rimpels, de haardracht, kleding, sieraden en al die andere aspecten die een persoon definiëren en waaruit iets van hun karakter valt te definiëren.

In de portretten doemen de mannen en vrouwen op uit het duister. Het maakt dat ze op zichzelf teruggeworpen zijn en een enkele keer dringen zich, door het ontspannen gezicht en de gesloten ogen, associaties op met een doodsportret. Die veelheid aan emoties die Felicie oproept, maakt de portretten interessant. Ze dwingen je na te denken over welk aspect van een gezicht indruk maakt, welke indruk dat is, en waarom. Dat oogwit, iris en pupil daarbij goed kunnen worden gemist, toont de fotograaf overtuigend aan.

Rest de vraag of je je kunt identificeren met het umfeld van Falling Man als je prostituant noch gelovige bent. Volstaan die twee uitersten als symbolen voor de menselijke drift en het goddelijke dan wel hogere? Als je bereid bent de Wallen te beschouwen als pars pro toto van fundamentele menselijke zwakheid en de kerk als de plek die naar het hogere streeft, dan accepteer je Felicies keuze om haar zachtaardige karakterkoppen daar tussenin te plaatsen. Tegelijk blijft dat wereldbeeld knellen als een iets te krappe schoen.