Christopher Nolan: ‘De gedachte dat objecten terug in de tijd kunnen reizen speelde al decennia door mijn hoofd’

In de nieuwe film van spektakelregisseur Christopher Nolan - woensdag in première - spelen sommige gebeurtenissen zich in omgekeerde volgorde af. De chronologie is ondergeschikt aan opwindende actiescènes. Hij legt uit hoe hij zijn spel met tijd en ruimte verenigt met het genre van de spionagethriller.

Na afloop van de persconferentie met de Britse filmmaker Christopher Nolan (50) en een deel van zijn cast en crew van Tenet valt het eigenlijk pas op: er is met geen woord gerept over de pandemie. Niets over de enorme druk waaronder Nolans elfde speelfilm na meerdere malen uitstel nu eindelijk wordt uitgebracht, als eerste grote Hollywoodproductie in crisistijd. Niets over de mogelijke slagingskansen van de film, noch over de experimentele gefaseerde uitbreng: vanaf woensdag in Nederland en ongeveer zeventig andere landen, volgende week in China en de Verenigde Staten, in de steden waar dat coronatechnisch mogelijk is tenminste. Het openingsweekend waarin films van deze omvang zich in het verleden steevast moeten bewijzen wordt als het goed is minder heilig: als Tenet slaagt, dan is het vanwege de lange adem.

Wat kan de filmmaker er ook over zeggen? De film is klaar – nagenoeg alles wat nu volgt ligt buiten zijn macht. Dat er na maanden speculatie over de betekenis van Tenet voor het noodlijdende bioscoopwezen nu ook inhoudelijk over de film kan worden gepraat, voelt in ieder geval als een verademing. En die inhoud voldoet in elk geval aan een belangrijke verwachting: dit is het prototype film waarvoor je een bioscoopkaartje koopt, met beelden, scènes en plotlijnen zoals je ze niet eerder zag, die alleen op het grootste doek met het beste geluid volledig op zijn plek valt.

Kogels vliegen in Tenet terug in de tijd, zo het pistool weer in. Een gevecht tussen twee mannen is óók een botsing tussen twee tijdsstromen: de één vecht voorwaarts, zoals iedereen in het echte leven of in elke andere film, de ander beweegt zich in omgekeerde volgorde, alsof je kijkt naar een stuk teruggespoelde film. Of neem de spectaculaire achtervolging op een snelweg rond de Estse hoofdstad Tallinn, waar een achteruitracende automobilist rechtstreeks tegen de chronologie van het hele gebeuren ingaat.

Onbegrijpelijk? Probeer het te voelen, luidt de instructie in de film aan het door John David Washington gespeelde naamloze hoofdpersonage. Ah, intuïtie, knikt die begrijpend.

En dan moeten de meest complexe scènes nog komen, in Tenet, terwijl de wereld wordt bedreigd en moet worden gered door wapens, voertuigen en mensen die op de een of andere manier zijn ‘geïnverteerd’ – en zich zodoende van toekomst richting verleden bewegen.

De meest vooraanstaande spektakelregisseur van deze tijd, al jaren gepreoccupeerd door tijdsmanipulaties in films als Memento, Inception, Interstellar en Dunkirk, maakt ditmaal zijn zeer eigen variant op de James Bondfilm. Tenet is een spionagethriller die talloze internationale locaties aandoet, met charismatische acteurs in fraaie pakken (John David Washington, Robert Pattinson), een megalomane schurk uit de voormalige Sovjet-Unie, opwindende achtervolgingen, dure boten, een vleug liefdesdrama, onnavolgbare actie. Vertrouwd terrein voor haast iedere filmkijker, uitgevoerd op niet eerder vertoonde wijze.

Daarmee bevestigt Nolan zijn unieke positie in de filmwereld: geen andere filmmaker krijgt het voor elkaar om met een AAA-productiebudget (ruim 170 miljoen euro) zijn eigen nadrukkelijk tegendraadse verhalen te verfilmen.

De premisse van Tenet – de gedachte dat objecten terug in de tijd kunnen reizen – speelde al ‘decennia’ door zijn hoofd, zegt Nolan. De persconferentie vindt plaats via Zoom; de Volkskrant kijkt van achter de laptop naar een negenvoudig splitscreen, met Nolan in de rechterbovenhoek. ‘Kijkers die mijn vroege werk hebben gezien zullen bepaalde stijlelementen herkennen. De kogel die terug in het pistool gaat – dat gebruikte ik eerder in Memento. In die film diende de scène als metafoor (voor het bewustzijn van een man met een extreem beperkt kortetermijngeheugen, de openingsscène van Memento speelt zich achterstevoren af om te benadrukken dat de hoofdpersoon geen zicht heeft op de gevolgen van zijn daden, red.). In Tenet heb ik geprobeerd dat concept tot iets concreets te maken. In deze film is de omgekeerd bewegende kogel écht.’

Om voor zichzelf duidelijk te krijgen hoe objecten zich door tijd en ruimte bewegen schakelde hij wederom de hulp in van natuurkundige en Nobelprijswinnaar Kip Thorne, net als tijdens het schrijven over wormgaten in het scenario van Interstellar. Al beloofde hij de naam van Thorne ditmaal niet rond te bazuinen alsof Tenet is gestoeld op enige vorm van wetenschappelijke realiteit, vulde hij afgelopen weekend aan in een interview met de Sydney Morning Herald. Cruciale visuele inspiratie vond hij bij het werk van M.C. Escher. ‘De Penrose-trap bijvoorbeeld, zijn tekening van het trappenhuis zonder begin en eind. Daarnaast tekende ik veel diagrammen tijdens het schrijven: zo zie ik beter in welke richting de tijd beweegt en hoe de verschillende tijdlijnen op welk moment in elkaar vouwen.’

Met het spionagegenre vond Nolan het ideale ‘vehikel’ waarmee hij zijn ogenschijnlijk krankzinnige concept zo helder aan de man kon brengen. ‘Het belangrijkst tijdens de ontwikkeling van Tenet was een manier vinden om concept en genre met elkaar te verzoenen. Uiteindelijk is de film een relatieve rechttoe-rechtaan-trip; ik plaats het publiek in de schoenen van de protagonist, terwijl die de wereld over reist en in allerlei spectaculaire situaties belandt.’

Hij vertelt over de onuitwisbare indruk die de eerste James Bondfilm maakte. ‘Samen met mijn vader naar de bioscoop: The Spy Who Loved Me (1977), met Roger Moore. Ik moet een jaar of 7 zijn geweest. Ik herinner me vooral hoe die film uitstraalde dat alles mogelijk was. Ik sprong als het ware dwars door het doek en reisde de wereld over. Die film voelde zo enorm groot. Puur escapisme. Met bovendien een excellent fantasierijk aspect: de auto die in een onderzeeër verandert. Ik ben tot nu toe een groot deel van mijn carrière bezig geweest om de staat van verwondering waarin ik toen verkeerde over te brengen op een groot publiek. Laten zien waartoe films in staat zijn. Naar welke plekken ze je kunnen vervoeren.’

Schoolvoorbeeld in Tenet, qua nooit vertoond spektakel althans, is het zinsbegoochelende moment waarop John David Washington in een halletje vecht tegen een man met zuurstofmasker die zich achterstevoren beweegt, terug in de tijd dus, terwijl Washington zelf gewoon vooruit beweegt. Maanden voor het begin van de opnamen bracht Nolan stuntcoördinator George Cottle, vechtcoördinator Jackson Spidell, diverse stuntlui en meerdere dansers samen om de choreografie van deze scène uit te denken. Nolan: ‘Ik dacht: als we samen kunnen oplossen hoe we dít gevecht kunnen filmen, volgen de complexere scènes op grotere schaal vanzelf.’