Bouwput voor een betere tijd Arcosanti is de woestijnstad van de toekomst

DE zwaluwen vliegen af en aan naar hun nesten in de scheuren van het gewelf. Diep onder hen verzamelen zich wat mensen. Een enkeling zit op een stoeltje, de meesten liggen op de grond, of leunen tegen een muurtje. Een leider is er niet, wie wat te zeggen heeft, steekt een hand op.

- 'We houden ijskast-leegverkoop vanaf vanmiddag. Van sommige producten is de houdbaarheidsdatum verstreken, maar er zijn heerlijke enchilada's, en organische burrito's. Dus kom kijken.'

- 'Kan iemand me een lift naar Prescott geven, vandaag of morgen?

- 'Gisteravond was er politiecontrole bij de zandweg. Kijk uit. Ze hebben m'n lichten gecontroleerd.'

- 'Wie heeft er vannacht om een uur of drie stenen gegooid vanaf het gewelf? En wat deden die stenen daar? Er is een fontein getroffen. Het is levensgevaarlijk.'

- 'Nu je het zegt, ik heb ook wat gehoord.'

- 'Dat moeten kinderen geweest zijn.'

- 'Steek je hand op, Kevin, als je iets wilt zeggen.'

- 'Is er iemand met wie ik vandaag kan meerijden naar Prescott?'

Ingekaderd door het rafelige beton van de bogen tekent zich achter hun ruggen het landschap van Arizona haarscherp af: het roodbruin van de aarde, het grijsgroen van de struiken en, scherp contrast, de verticale accenten van de cypressen die deze enclave aan de woestijnflora toevoegt.

Na een kwartier verspreiden de vergaderaars zich over het complex. Dan overheerst weer het zachte geklingel dat onlosmakelijk verbonden is met deze plek, soms helder als een kerkklok in de vrieskou, dan dof als een verdwaalde bergkoe. Het zijn de windbells van Arcosanti, de klokken die dit stadje in het hete zuiden van de Verenigde Staten helpen te overleven.

Arcosanti werd een kleine dertig jaar geleden gesticht als prototype van een compacte, milieuvriendelijke stad van de toekomst. Allengs is het voor een aantal mensen ook een vluchtheuvel geworden, waar de jachtige jaren negentig weinig greep op hebben.

Karin Taylor had me meegenomen naar de vergadering. In alle vroegte was ze, met een paarse doek om haar hoofd en een strooien hoed daarbovenop, bezig geweest op het stukje grond voor haar woning. Als ik niet op haar tere plantjes ging zitten, zoals nu dreigde te gebeuren, was ze graag bereid om te vertellen over haar leven in Arcosanti.

Ze was opgeleid als binnenhuisarchitect. Maar de sleur van het kantoorwerk beviel haar slecht. Er moet een betere plek voor me zijn, had ze gedacht. Haar oog was gevallen op de ansichtkaart van Arcosanti die haar ouders hadden meegebracht, en die al twee jaar op haar bureau stond. Sinds een paar jaar is ze een van de ongeveer tachtig permanente bewoners. Ze tuiniert en doet wat aan landschapsarchitectuur. Afvalverwerking en waterhuishouding hebben haar belangstelling, en daar kan ze in Arcosanti goed mee uit de voeten. Maar wat ze soms mist is singular focus: iedereen doet wat, maar geen twee bewoners gaan in dezelfde richting.

De woning van Karin Taylor ligt ingeklemd tussen het gewelf en het amphitheater, waar elke maand concerten worden gegeven. Langs dat amfitheater zijn andere woningen, op meerdere niveaus. Achter die woningen verrijst het hoogste punt van Arcosanti: een roestige gele bouwkraan. Rechts ervan, bij de kantoren, begint het paadje dat langs het zwembad loopt, en uitkomt bij de gastenverblijven. Loop je de andere kant op, dan passeer je eerst de keramiekwerkplaats, en kom je vervolgens bij het bezoekerscentrum.

Lopen? Jazeker, die in Amerika hoogst ongebruikelijke vorm van verplaatsen wordt hier uitgebreid beoefend. Het kan zelfs niet anders. Wie vanaf Interstate 17 bij Cordes Junction het zandpad naar Arcosanti neemt, moet aan het eind daarvan zijn auto op de parkeerplaats buiten het stadje achterlaten.

Auto's zijn taboe in Arcosanti, zelfs een fietser zou het moeilijk hebben met de smalle paadjes en vele trappen. Alle gebouwen zijn binnen loopafstand van elkaar. Dat moet zo blijven, ook in de verre toekomst, als Arcosanti een volgroeide stad is geworden.

Of het ooit zo ver komt, is nog maar de vraag. De bouw verloopt zo traag, dat de eerste gebouwen, die dateren uit de vroege jaren zeventig, al beginnen te bladderen. Muren vertonen scheuren, de kleuren zijn vaal, op sommige plekken laat het metselwerk los. De onderkant van het zwembad ziet eruit als een rottend gebit.

Juist die gebreken geven het complex zijn charme. Arcosanti is geen kil experiment, maar een plek om te leven, om de was buiten te hangen en met je kind uit wandelen te gaan.

Het begon allemaal in de jaren vijftig. De Italiaanse architect Paolo Soleri (1919), leerling van Frank Lloyd Wright, vestigde zich met zijn Amerikaanse vrouw Colly in Paradise Valley, net buiten Phoenix, Arizona. Hij noemde zijn enclave Cosanti: cosa anti - tegen materie. Daar, op zijn eigen land, experimenteerde hij met materialen om te bouwen in dit hete klimaat.

Terwijl de buitenwijken van Phoenix in rap tempo zijn enclave omspoelden met horizontale, door auto's gedicteerde architectuur, raakte Soleri er vast van overtuigd dat het radicaal anders moest. De stad van de toekomst was volgens hem compact, multifunctioneel, en dicht bij de natuur. Soleri ontwierp een structuur voor een stad zonder auto's, waar wonen en werken niet gescheiden waren en de energie van de zon optimaal zou worden benut. Arcology was de benaming die hij gaf aan zijn opvattingen, een samentrekking van architectuur en ecologie. Arcology's kunnen overal op aarde worden gebouwd, maar Soleri maakte alvast ook schetsen voor steden in de ruimte.

Op een uur rijden ten noorden van Phoenix vond hij een plek om zijn ideeën te toetsen. Een lap grond in de buurt van de canyon van de Agua Fria River Valley voldeed aan alle voorwaarden: het was hooggelegen land en dus minder heet, snelweg en water waren in de buurt. In 1970 werd de eerste paal geslagen voor Arcosanti, an urban laboratory.

De maquette in het bezoekerscentrum laat zien hoe de toekomst er uitziet. Reusachtig hoge gebouwen met sierlijke gebogen daken moeten hier verrijzen, die woon- en werkruimte verschaffen aan vijfduizend mensen. Aan hun voeten strekken zich immense kassen uit, waarin groenten en fruit verbouwd worden. In het hart van dat complex is een eilandje van laagbouw. Dat is the old city, het deel van Arcosanti dat inmiddels voltooid is.

Het verschil tussen heden en toekomst is beangstigend groot. Arcosanti is een embryo in de gedaante van een dertig jaar oude bouwput.

Hoe dat komt kan Lori G. Carroll, assistent van Soleri, precies uitleggen. Anders dan Biosphere II, die andere, - veel beroemdere - proeftuin in Arizona, moet Arcosanti pionieren met bescheiden middelen. Een deel van de inkomsten wordt gevormd door schenkingen, bijvoorbeeld van bezoekers die een rondleiding krijgen. Met 50 duizend bezoekers per jaar kan dat aardig oplopen. Wie echt de sfeer wil proeven, kan voor een schappelijke prijs een van de gastenverblijven huren.

Een ander deel van het geld komt uit de lessen, cursussen en workshops die hier worden gegeven. De deelnemers worden geacht mee te helpen bij de bouw van de stad. Dat drukt de kosten, maar ook het tempo van bouwen.

De derde bron van inkomsten rinkelt en klingelt overal om ons heen. De windbells zijn uitgegroeid tot een handelsmerk van Arcosanti. Toen Soleri als jong immigrant naar middelen zocht om zijn gezin te onderhouden, kon hij de handel overnemen van een Koreaanse zakenman die kort daarvoor was verongelukt. Die handel bestond uit klokken. Zo werd Soleri niet alleen architect, maar ook klokkenmaker, in keramiek en brons.

In de winkel hangen de resultaten in alle denkbare formaten. Er zijn aarden klokjes van een paar dollar, en bronzen meertrapsklokken die duizenden dollars moeten kosten. Allemaal dragen ze onmiskenbaar de sporen van een sixties-vormgeving. Ook is er de cd The Bells of Arcosanti, waarop de klokken en bellen gezelschap krijgen van bamboefluiten en allerhande percussie. Verder zijn er sieraden, T-shirts met opdruk, zelfgekweekte oregano en organische perziken te koop, alsmede boeken van en over de man aan wie dit alles te danken is, en een video uit de serie beroemde architecten, waarin hij samen met Frank Lloyd Wright en Le Corbusier figureert.

Nee, Paolo Soleri komt vandaag niet naar Arcosanti, weet Carroll. Hij heeft het ondanks zijn hoge leeftijd altijd druk, is een veelgevraagd spreker in het lezingencircuit. Maar wie weet kunnen we hem morgen treffen in Cosanti. 'Hij staat open voor alles.'

De ideeën van Soleri - waarvoor hij vaak te rade ging bij de Franse filosoof en antropoloog Pierre Teilhard de Chardin - reiken tot ver buiten de architectuur. De compacte bouw van een Arcology zal volgens hem verstrekkende gevolgen hebben voor het leven van hen die er wonen. Voor de omgang tussen kleinkinderen en grootouders, maar ook tussen artsen en patiënten, tussen burgers en buitenlui, tussen mens en natuur.

Voorlopig is dat allemaal theorie. De doorsnee bewoner van het huidige Arcosanti is jong en blijft hoogstens een paar jaar. Bijna iedereen is in dienst van de Foundation. Dat maakt de bevolkingsopbouw uitgesproken eenvormig.

Carroll is vol optimisme over de toekomst van het project. 'Dit is weer een tijd voor idealen. Kom volgend jaar terug en je zult zien dat er wat veranderd is.'

AC/DC maakt verder spreken onmogelijk. De workshoppers beginnen aan hun middagpauze, en dan wordt in de eetzaal van het bezoekerscentrum de radio lekker hard gezet.

Ed Werman moet daar niets van hebben. Hij leunt met zijn pezige, gebruinde lijf tegen de wand van de keramiekwerkplaats. Tien jaar woont hij hier, en dat maakt hem tot een veteraan. Hij was verpleger in Phoenix, totdat hij op aanraden van een vriend in Arcosanti ging kijken. Sindsdien is hij gebleven. De eerste paar jaar hielp hij in de winkel, nu is hij manager van de keramiek-afdeling. Zijn salaris wordt betaald door de Cosanti Foundation. 'Toen ik kwam, wist ik niets van keramiek. Je leert hier al doende.'

De gedachte aan de buitenwereld doet hem gruwen. 'Dit is een prachtige plek, met minder herrie, minder vervuiling, minder misdaad. Het zou idioot zijn om zelfs maar te overwegen terug te keren naar een grote stad.' Werman vermoedt dat hij Arcosanti nooit in voltooide staat zal zien. 'Dit is een laboratorium. Of er nu 500 of 5000 bewoners zijn, daar hangt het succes niet van af.'

Aan het einde van de middag komen er wolken aan de lucht. Niet lang daarna begint het in de verte te onweren, zoals bijna elke zomeravond. Uit een open raam komt muziek: de Götterdämmerung van Wagner weerkaatst tegen de berghelling aan de overkant.

Later verzamelt zich op het dak van het gewelf een groepje mensen. Ze wiegen hun bovenlichaam bij trommelmuziek in de laatste stralen van de zon.

Op het terrein van Cosanti staan overal grillige koepels van uiteenlopende materialen. Soleri maakte die zelfgebakken earth houses in de jaren vijftig en zestig, toen hij de duurzaamheid van materialen wilde uitproberen in het hete, droge klimaat van Arizona. Ze doen dienst als werkplaats, als slaapverblijf voor studenten of galerie.

In een ervan is zijn rommelige kantoor. Er staan wat computers, kartonnen dozen en flinke ventilatoren. Een beetje bedeesd stapt hij binnen, een compacte man in strakke korte broek en wit hemd, waarbovenuit grijs borsthaar krult. Zijn ogen staan helder, en zachter dan op de foto's die in de folders staan.

Met een hese stem waarin nog een enkele klemtoon zijn Italiaanse afkomst verraadt, vertelt hij hoe hij Arcosanti in het begin razendsnel van de grond kwam. Na een grote architectuurexpositie in Washington in de vroege jaren zeventig stroomden de vrijwilligers toe.

Daarna werd het minder. De bouw verloopt nu in slowmotion, zegt Soleri en lacht minzaam. Hij wijt het aan het egoïsme van de Reagan-jaren.

De laatste jaren trekt het weer aan, en dat zal tijd worden. Al dertig jaar waarschuwt Soleri voor de gevolgen van de American Dream. 'De microchip is als een engel: louter informatie, zonder stoffelijk omhulsel. Die technologie zal ons nog meer welvaart brengen, maar ook nog meer consumptie en nog meer vervuiling. De planeet is in gevaar. De wereldbevolking groeit razendsnel. Bovendien worden mensen langer en ouder, dus neemt de biomassa met een veelvoud toe.' Zijn voorspelling: als er niets gebeurt, zal de aarde over vijftig jaar onbewoonbaar zijn.

Die waarschuwing tegen spilzucht en vervuiling wordt op steeds meer plaatsen opgepikt, denkt Soleri. 'De belangstelling voor mijn opvattingen neemt toe.'

Maar de tijd dringt, daar is hij zich van bewust. Ook voor Arcosanti, dat nog zo ver verwijderd is van het laboratorium dat hem voor ogen stond. Soleri denkt dat de kritische grens bij zo'n duizend bewoners ligt. 'Dan kan er een infrastructuur ontstaan met eigen gezondheidszorg en onderwijs.'

De vraag is of Arcosanti ook zonder hem zal doorgaan. 'Oei, ik denk het wel', zegt hij. 'Ik zet nu nog de lijnen uit, maar dat hoeft niet zo te blijven. Ik heb het instrument ontworpen. Maar ik wil niet bepalen welke muziek er op wordt gespeeld.'

Een vriendin brengt hem verse citroenen. De vruchten knedend in zijn hand gaat hij ons voor naar buiten. Haast verontschuldigend gebaart hij naar de klokken die overal aan bomen en daken hangen. 'Ik heb nooit vermoed dat ik een windbell-person zou worden.'

Hij gaat ons voor naar het achterste deel van de galerie. Daar hangen objecten die in twee opzichten afwijken van alle andere handelswaar: ze wapperen in de wind van de ventilator; en ze zijn knalroze.

'Dit is wat ik de laatste jaren maak', zegt Soleri, en raakt een van de reliëfs aan, waarin naast de grillige vormen die je op zijn klokken aantreft ook ruwe meisjeskopjes zijn gekerfd.

'Plastic verpakkingsmateriaal, het goedkoopste wat er is. Dit maak ik terwijl de televisie aanstaat. Lekker om zo met m'n handen bezig te zijn. Ik doe er wel tien op een avond. Ze zijn te koop, voor Arcosanti.'

Dan draait hij zich om, drie citroenen als verdwaald in zijn hand.

Arcosanti: Exit 262, Cordes Junction, Arizona. Tel: 00-1-520-632.7135.

Cosanti: 6433 Doubletree Ranch Road, Scottsdale Arizona. 00-1-602-948-6145.

Internet: www.arcosanti.org

E-mail: rdavid@getnet.com