Bestaat vrije wil? Een opera over Eichmann

Op het toneel staan zware ijzeren bureaus uit de jaren veertig en vijftig geordend opgesteld. Gepatineerde lampen op tafel, dossierkasten erop of ernaast, typemachines, stapels papieren. Maar ook: twee harpen, viool, cello.

Een van de acteurs, Harald Austbø, die tevens cellist is , staat op. 'Ze hebben ontdekt dat onze hersenen iets denken / Eentiende seconde / Nog voordat we het zelf denken te denken', zegt hij. 'We denken dus wel de hele tijd dat we het zelf denken (...) Maar dat is zelfbedrog / Ons denken is per definitie een na-denken. / Of beter gezegd / Wij denken helemaal niet / Onze hersens denken.'

Het zou een citaat kunnen zijn uit Wij zijn ons brein van Dick Swaab. Maar aan het woord is de 'verlichtingsfilosoof', een van de zeven personages in Eichmann. Een opera over de vrije wil. Het is een voorstelling van schrijver en regisseur Bo Tarenskeen en de Peruaans-Nederlandse componist Maria Alejandra Castro Espejo, samengebracht door productiehuis Diamantfabriek.

Tarenskeen (34) voert nog andere excentriekelingen op een recidivist, golem en hippie. Allemaal vertellen waarom ze eigenlijk niet hoeven na te denken. Net zoals Adolf Eichmann, een van de hoofdverantwoordelijken voor de Holocaust, niet nadacht bij het uitroeien van miljoenen Joden - althans, dat is het beeld dat politiek filosoof Hannah Arendt (1906-1975) van hem schetst in haar klassiek geworden rechtbankverslag Eichmann in Jerusalem (1963).

Oppervlakkig

In haar ogen was Eichmann een oppervlakkige bureaumoordenaar, een gehoorzame schakel in de grote bureaucratische moordmachine die de verantwoordelijkheid bij niemand specifiek legt. Arendt noemde dat 'de banaliteit van het kwaad'.

Arendts Eichmann is het uitgangspunt geworden voor Tarenskeens eerste grote muziektheatervoorstelling. Tarenskeen, die ook taalfilosoof is, wilde al heel lang een 'circusvoorstelling over de vrije wil' maken, en toen hij Arendt herlas, realiseerde hij zich dat het over Eichmann moest gaan, een clown in het beklaagdenbankje die spreekwoorden verhaspelt en Kant knullig citeert.

Inmiddels geloven weinigen meer in de juistheid van Arendts visie, maar het gaat Tarenskeen niet om haar gelijk. 'De waarde van haar boek zit in de metafoor die Eichmann is geworden voor de mens die niet nadenkt', zegt hij, aan een bureau in zijn werkkamer in het centrum van Amsterdam.

De voorstelling is een 'gedachtencircus', waarin verschillende visies ('bezweringen') achter elkaar zijn gezet, zoals in het circus acts elkaar opvolgen zonder overkoepelend verhaal. Er mag gelachen worden. Eichmann zelf geeft geen acte de présence, want zoals hij bij Arendt een lege plek, een niets is, is hij hier een 'afwezige aanwezigheid', of andersom.

Heeft de mens een vrije wil?

De jonge, al meermaals onderscheiden theatermaker stelt zichzelf de vraag: heeft de mens een vrije wil, zijn we verantwoordelijk voor onze daden? Of zijn we ons brein, of misschien een product van de omstandigheden, allemaal potentiële Eichmannetjes?

Op tafel in Tarenskeens werkkamer liggen filosofische klassiekers over de vrije wil van denkers als John Gray en Erich Fromm. Maar het onwaarschijnlijke succes van de boeken van de populaire neurowetenschappers Dick Swaab en Victor Lamme (De vrije wil bestaat niet) fascineert hem het meest. 'We willen het blijkbaar horen, dat het niet bestaat', zegt hij.

'Ik begon met zeven personages die verschillende manieren hebben om met de vrije wil om te gaan. Gaandeweg kwam ik erachter dat ze allemaal doodsbang zijn voor hun eigen vrijheid. Die gedeelde angst voor de vrije wil, daarover moest het gaan.'

Hij had natuurlijk een essay kunnen toevoegen aan de stapel boeken, maar juist in het muziektheater vindt hij de associatieve ruimte om de vrije wil te onderzoeken. Dat blijkt op de repetitie, als zijn tekst door muzikale fragmenten van Castro Espejo wordt becommentarieerd.

Het niet-nadenken van de kantoorslaaf

Soms is het ritmische 'machinemuziek', die het niet-nadenken van de kantoorslaaf hoorbaar maakt. Soms klinkt het letterlijk schurend, strijkers die krassen over de snaren. Soms is het stil. Een denkpauze. 'Je moet op een andere manier schrijven als de muziek gelijkwaardig aan de tekst is. Compacter, puntiger, en poëtischer.'

Maar denk niet dat hij een boodschap heeft. 'Ik maak geen theater omdat ik een stelling moet bewijzen. Vaak snap ik pas op de première waarover mijn voorstelling echt gaat, soms pas een jaar later. Ik wil met mijn voorstelling een denkruimte scheppen, een circus van ideeën en associaties.'

Juist gedachtenloosheid ligt volgens Arendt ten grondslag aan de misdaden tegen de menselijkheid. Is theater het medicijn tegen onze innerlijke Eichmann? 'Ze legt nergens uit wat ze met gedachtenloosheid bedoelt. Maar een goede voorstelling kan inderdaad leiden tot nadenken. Het willen begrijpen ligt ten grondslag aan alle kunst, wat anders is dan iets willen uitleggen.'

Dus we mogen nog in de vrije wil geloven, na de voorstelling? 'Kant zei dat vrijheid misschien niet bestaat, maar dat we er toch vanuit moeten gaan dat het er is. Ik denk zelfs dat de meest doorwrochte neurowetenschappers nog in de vrije wil geloven. In hun vrije tijd.'

_{Eichmann. Een opera over de vrije wil. Door Diamantfabriek. Première 9/12, Muziekgebouw aan 't IJ, Amsterdam (wereldpremière). Daarna tournee.}