Bert Keizer schreef een heerlijke introductie op filosoof Ludwig Wittgenstein ★★★★☆

‘God is aangekomen, ik ontmoette hem in de trein van 17:15u.’ Dat schreef de beroemde econoom John Maynard Keynes nadat in januari 1929 de filosoof Ludwig Wittgenstein in Cambridge was gearriveerd. Deze Oostenrijker was een onmogelijke man met een onbegrijpelijke filosofie. Het is eenvoudig om deze moeilijke denker te tooien met de titel van Grote Filosoof en hem daarna ongelezen terzijde te leggen. Maar dat mag niet en dat hoeft ook niet, want Bert Keizer komt ons te hulp, in zijn nieuwe boek Leven en werk van Ludwig Wittgenstein.

Wittgenstein (1889-1951) was een vat vol tegenstrijdigheden en greep krijgen op zijn leven lijkt niet mogelijk; het lukte de filosoof zelf ook niet. Afkomstig uit een steenrijke familie zwoer hij alle rijkdom af en leefde hij als een kluizenaar. Als filosoof zocht hij naar logische waarheden, maar toch was hij een mystieke en gelovige man. Hij lag overhoop met zijn leermeesters, onder wie Bertrand Russell, en wist zich moeilijk raad met zijn Joodse achtergrond, zijn homoseksualiteit en vooral zijn eigen filosofie, die hij tekort vond schieten.

Keizer heeft niet de pretentie dat hij alles kan verklaren en dat maakt dit boek tot een prettige introductie. Hij is naar eigen zeggen geen kenner maar een liefhebber en hoopt andere lezers over de drempel te helpen, zoals hijzelf als beginnende lezer hulp nodig had. Hij effent daarmee een pad naar het genie en hoopt dat u zijn boek halverwege weglegt en het origineel gaat lezen. Dat kan, omdat uitgeverij Boom naast dit boek twee hoofdwerken van Wittgenstein opnieuw heeft uitgebracht: Tractatus (1921/1922) en Filosofische onderzoekingen (1953). Bij Octavo verscheen eveneens een vertaling van de Tractatus.

Leven en werk van Ludwig Wittgenstein is een herziene uitgave van Ludwig Wittgenstein – Taal, de dwalende gids uit 2000, een bewerking in verband met het ‘eeuwfeest’ van het verschijnen van de Tractatus. Bert Keizer is naast filosoof vooral bekend als een arts die openhartig schreef over gevoelige onderwerpen als zelfdoding, waarover hij meerdere boeken publiceerde. In de familie Wittgenstein was zelfdoding epidemisch; drie broers van Ludwig pleegden zelfmoord en ook hijzelf speelde vaak met deze gedachte. Zijn enig overgebleven broer Paul raakte gewond in de oorlog en werd een eenarmige pianist.

Schrijven in de loopgraven

We denken met ons hoofd, maar dat doen we in de vorm van taal. De taalfilosoof Wittgenstein maakte in Tractatus een analyse van dit denkgereedschap, in een formele en logische stijl. Het boek werd niet veilig aan een universiteit geschreven, maar kwam grotendeels tot stand in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, waarvoor Wittgenstein zich als vrijwilliger had gemeld. Ons taalgebruik is zo onhelder en onlogisch dat dit gereedschap onbruikbaar is om zekerheden te krijgen. Dat leidde tot de beroemde uitspraak: ‘Waarvan men niet kan spreken, daarover moet men zwijgen.’

Over zaken als God, de moraal en de zin van het leven kunnen we niet veel met zekerheid zeggen. Dit betekent echter niet dat we ons daarover stil moeten houden, zoals de uitspraak van Wittgenstein vaak is opgevat. De filosoof stelde zijn leven juist in dienst van deze vragen, maar vond dat de filosofie (of de wetenschap) daarover weinig zekerheid kon bieden. Reden voor Wittgenstein om te stoppen met filosoferen en schoolmeester te worden in afgelegen dorpjes en hulptuinman in eenzame kloosters, tot de geest van de wijsbegeerte hem toch weer zou roepen.

Twee nieuwe vertalingen van de Tractatus, allebei met de Duitse naast de Nederlandse tekst: dat is een luxe. Die van Boom wordt ingeleid door vertaler Victor Gijsbers, die de lezer een goede introductie geeft in de filosofie van Wittgenstein. In de uitgave van Octavo zet taalfilosoof Martin Stokhof het werk in een bredere context en beschrijft hij Wittgenstein als een aanjager van de ‘talige wending’ in de wijsbegeerte, waarin ons denken wordt onderzocht via de taal en waarvan Oostenrijk destijds het middelpunt was, in de bekende Wiener Kreis.

Het eigen denken op de kop

Het is weinig filosofen gegeven om hun eigen denken zo op de kop te zetten (Keizer noemt alleen Plato). Wittgenstein weigerde met critici in discussie te gaan, niet omdat zij kritiek hadden, maar omdat die kritiek voor hem niet ver genoeg ging. In zijn Filosofische onderzoekingen, dat in 1953 postuum verscheen, laat Wittgenstein het idee van zoeken naar zekerheid los en toont hij hoe betekenis ontstaat in de manier waarop mensen taal gebruiken. In tegenstelling tot de formele stijl van de Tractatus heeft dit boek de vorm van een gesprek. Taal is niet meer een gereedschap voor het kennen van zekerheden, maar een instrument om in gemeenschap waarheden te creëren.

Als recensent moet ik zeggen dat er uitgebreidere biografieën zijn van Wittgenstein dan het boek van Keizer, zoals die van Ray Monk uit 1990 (in het Nederlands verschenen als Ludwig Wittgenstein – Portret van een gekwelde geest) en dat er mooiere essays over hem bestaan (zoals die van W.F. Hermans uit 1992), maar daar moet u zich maar niet te veel van aantrekken. Ik denk dat Bert Keizer het ook met mij eens zal zijn, zeker als ik zeg dat u toch gewoon met zijn boek moet beginnen.

Wittgenstein haalt de filosofie uit de hemel van de abstractie en brengt die terug in het slijk van de aarde. ‘Het gaat hem erom ons taalgebruik en de verwarring die we met onze woorden stichten te verhelderen’, stelt Keizer en dat maakt de filosofie van Wittgenstein bijzonder relevant. Een beter bewustzijn van wat taalgebruik met ons doet en hoe dit het denken bepaalt, is in deze tijd van sociale media en digitale revolutie belangrijker dan ooit. Leven en werk van Ludwig Wittgenstein is een heerlijke introductie op een goddelijke filosoof.