Audiovisuele steden vol verborgen logica

De halfduistere expositieruimte MU in het vroegere Philips-gebouw De Witte Dame in Eindhoven wordt in de eerste plaats gevuld door muziek. IJle en vervreemdende klanken vormen het muzikaal behang, de Soundscape, die Joost en Marcel van Rijckevorsel voor deze gelegenheid componeerden. Het versterkt de indruk in de toekomst te zijn gestapt, een visionaire wereld te betreden.

Het jonge Rotterdamse architectenbureau MVRDV presenteert zich en liet geen mogelijkheid onbenut om te laten zien dat zij geen gewone architecten zijn. De naamgevers van dit bureau Winy Maas (1959), Jacob van Rijs (1964) en Nathalie de Vries (1965) grepen hun eerste overzichtstentoonstelling aan om Zes Steden te ontwerpen. Denkbeeldige steden bovendien die slechts audiovisueel bestaan.

Het bureau bestaat sinds 1989, maar vooral de laatste paar jaar, sinds het gereedkomen van een opzienbarende woongebouw in Amsterdam-Osdorp en de spraakmakende Villa VPRO in Hilversum, is MVRDV enorm gegroeid. Vanuit het hele land stromen de opdrachten toe, en alleen al in Eindhoven hebben ze vier werken onder handen. Bovendien werkt MVRDV in opdracht van de provincie Noord Brabant aan de toekomstvisie Brabant 2050 (die op de expositie is te zien als BrabantCITY).

En ook hun boekproducties krijgen volop aandacht. Met name FARMAX dat met zijn 731 pagina's en zijn nauwelijks leesbare typografie, een gooi deed om S,M,L,XL van Rem Koolhaas naar de kroon te steken. Maar ze geven het toe: overdrijven is hun handelsmerk. Juist door alles op te blazen, hopen zij vernieuwing in de architectuur tot stand te brengen.

MVRDV zet zich af tegen de gangbare architectuurpraktijk in Nederland, waar men zich vaak baseert op historische gegevens en in de eerste plaats met vormen bezig is. Daarentegen wil MVRDV de krachtvelden bepalen, de verborgen logica zoeken die in de praktijk de bouwwerken bepalen. Dat zijn vaak regels, normen en tradities, of beter: bouwvoorschriften, techniek, wettelijke regelingen of politieke beslissingen. Door één of twee van die krachtenvelden uit te kiezen, en hun invloed in extremo zichtbaar te maken, proberen ze meer grip te krijgen op ontwerpopdrachten.

Voor dergelijke uitvergrotingen van bepaalde invloeden heeft MVRDV het begrip 'datascapes' bedacht. Een manier om opdrachten een onverwachte draai te geven en om te ontkomen (to escape) aan oplossingen die al te gebruikelijk zijn.

De Zes Steden in het MU laten zien waartoe deze werkwijze kan leiden. Zo is LiteCITY (te vertalen als Lichte Stedebouw) een antwoord op de vraag wat er zou kunnen gebeuren als de grondkosten in extreme mate worden verlaagd. Dus: geen rioleringen meer maar natuurlijke zuivering, geen heipalen, geen gasleidingen of telefoonkabels meer. Dan kun je voor hetzelfde geld een veel groter terrein per woning bieden. Dat levert een uitermate groen gebied op met een rijke variatie huizen.

Bij KM3/3d CITY daarentegen was het uitgangspunt om tot in het uiterste drie-dimensionaal te bouwen. Een stad die op diverse hoogten en diepten adressen kent, waar geen straatniveau bestaat maar alleen een stelsel van gelijkwaardige niveau's die onderling verbonden zijn door roltrappen, hellingbanen, roltrappen en liften.

Het lijken vrijblijvende gedachtenspinsels. Maar daar is MVRDV te bevlogen voor, te praktisch ook, en in wezen komen hun CITYS voort uit ergernis. Over de middelmaat die Nederland in zijn greep heeft, over de Vinex-locaties die op zo veel plekken precies dezelfde wijken opleveren, over de verwording van het nationale landschap waar dorpen geen dorpen meer zijn en steden geen steden.

MetaCITY/Datatown, het jongste geesteskind, gaat in alle opzichten het verst. Uitgaande van het gegeven dat de maximale grootte van een stad één uur gaans is (in de middeleeuwen twintig kilometer en met de hoge snelheidstrein nu dus vierhonderd kilometer) ontstond dit idee voor een imaginaire stad met 250 miljoen inwoners die zichzelf volledig voorziet in alles wat zij nodig heeft. Dat levert fascinerende lichtbeelden op van eindeloze windmolenparken; van gestapelde tuinsteden; van bossen als reusachtige CO2-machines; van afvalbergen zo hoog als de Alpen.

Toch maken deze beelden wantrouwend. In de door MVRDV zo hooghartig genegeerde geschiedenis zijn vergelijkbare extrapolaties al zo vaak vertoond. En al die zichzelf bedruipende megastructuren van vroeger berustten op de misvatting dat plannen sterker kunnen zijn dan mensen: dat de samenleving maakbaar is. En altijd zijn die plannen stukgelopen. Omdat bouwwerken uiteindelijk worden afgerekend op hun bruikbaarheid, op hun vermogen door mensen in het hart te worden gesloten. En dat heeft met hele concrete dingen te maken: met materialen, vormen, en vooral met ruimte.

En daar laat MVRDV nog veel te wensen over. Dat bleek al bij de bouwwerken die hen tot nu de meeste roem bezorgden. Zowel de VPRO-villa (het diepste kantoorgebouw) als het (gekste) woongebouw in Amsterdam Osdorp leverde veel klagende gebruikers op.

Ook in de Eindhovense expositie wordt de bouwpraktijk stiefmoederlijk behandeld. In de laatste stad Interior/City staat een groot aantal bouwmaquettes liefdeloos bij elkaar gepropt. MVRDV blijkt alles aan te nemen. Zoals patiowoningen in Vinex-locatie Ypenburg, een villa op het Amsterdamse Borneo-Sporenburg, en woningen in de Tilburse Dongezone. Veel toelichting vond MVRDV dit niet waard. Terwijl juist daar hun meeste aandacht hoort te liggen: uiteindelijk zullen zij bepalen of al die opgeblazen plaatjes zinvol zijn.