Antigone in Molenbeek is actueel pleidooi voor empathie

Als kunstenaar voelt Stefan Hertmans zich verplicht om aan de kant van de dialoog te staan. Daarom schreef hij de toneeltekst Antigone in Molenbeek. Molenbeek, 'broeinest van terreur', maar ook: een buurt, een gemeenschap, een thuis. Hertmans beschouwt de Brusselse wijk welwillend: uit zijn woorden rijst het beeld op van een lelijke, levendige buurt. De straten en stenen zijn er grijs, de synthetische sjaaltjes kleurrijk.

Gevoelig observeert hij de groentestal, de durumbar en het bruine café. De spaanplaat van dichtgespijkerde panden wordt opgefleurd met graffiti. Oude religieuze regels botsen hier op vooruitgang, of ze gaan onwennig hand in hand: 'Uit een auto schalt muziek. Soera 5:32 in een glitterversie met bonkende synthesizer.'

In dit decor situeert Hertmans een hedendaagse versie van Sophocles' Antigone (441 v.Chr.), de klassieke tragedie over de dappere jonge vrouw die, tegen het bevel van koning Kreon in, haar broer Polyneikes wil begraven. Kreon wil zijn lijk laten rotten in de buitenlucht, want Polyneikes vocht voor de verkeerde kant. Maar Antigone accepteert dat niet: hij mag een landverrader zijn, het blijft haar broer. Uiteindelijk moet zij haar wens met de dood bekopen. De spanning tussen menselijke waarden en wereldlijke wetten, dat is de kern van Antigone.

Zo ook in Molenbeek. Antigone heet hier Nouria, een slimme Brusselse rechtenstudent, Kreon werd wijkagent Crénom. En de gesneuvelde broer is nu een zelfmoordterrorist. Verliest hij door zijn daad zijn recht op een laatste rustplaats? Nouria vindt van niet. Onvermoeibaar zoekt zij de strijd met instanties, en loopt zich te pletter tegen de bureaucratie. Tot ze in het gesticht belandt, en ook hier de dood volgt.

Met deze interpretatie treedt Hertmans in de voetsporen van Jean Anouilh, die zijn Antigone in 1942 liet opstaan tegen het Vichy-bewind. Verrassend is bij Hertmans de originele heldin: een fanatieke moslima. En de vijand is hier geen fascistisch regime: die starre wetgever, dat zijn wij.

Die ambivalentie en actualiteit maken Antigone in Molenbeek veelbelovend. Temeer daar Hertmans het weinig geliefde standpunt inneemt dat we zelfs van terroristen de menselijkheid moeten blijven inzien. Zijn tekst is een pleidooi voor empathie, en bevat een niet mis te verstane waarschuwing: onze angst kan radicalisering voeden. Dat is een relevant hedendaags dilemma.

Maar met zijn grote hartstocht voor taal vliegt Hertmans stilistisch uit de bocht. Op zijn best is hij als hij poëzie onttrekt aan het alledaagse, in zinnen als: 'Wind wervelt plastic in de straten op; kleine engelen, doorschijnend en vervuild.' Maar al te vaak gaan de adjectieven en zintuiglijkheden met hem op de loop: daar snijdt de pijn weer als een mes, of klinkt een echo die het hart bevriest. Hertmans stapelt de ene metafoor op de andere en verliest zich in alliteratie en binnenrijm. Ook heeft hij de neiging zijn intenties als auteur erg expliciet te maken. 'Kan verdriet zo woedend maken?', laat hij Nouria verzuchten. Zo vult Hertmans te veel voor de lezer in.

Ook blijft Antigone in Molenbeek enigszins schematisch. Nouria is nauwelijks een geloofwaardig personage: ze is knap, slim, dapper en moreel ver verheven boven het domme, hypocriete gezag. Daarmee overschaduwt Hertmans' moralisme soms de literaire kwaliteit.