'Als je de sociale codes weghaalt zijn we beesten met kleren aan'

Jaap Robben (30) is niet zo'n jonge schrijver uit het Amsterdamse reservaat, zoals bijna alle anderen. Aan de smalle slingerweg die naar zijn huis leidt, in het Duitse Kranenburg, grenzen winterse akkers. Je mag er gewoon honderd rijden. Een roofvogel zit op een paaltje.

'Ik ben pas twee keer aan het eind van mijn stuk grond geweest', zegt hij, wijzend op de weide die aan zijn vrijstaande huis grenst. Hij laat de paarden van de buren er soms op grazen.

Hooivreters

Het is een kwartier rijden bij Nijmegen vandaan, zijn lievelingsstad. De mensen in de omgeving spreken een mengelmoes van Duits en Nederlands. Vegetariërs als Robben en zijn vriendin, theatermaker Susanne Roos, worden 'hooivreters' genoemd. Een fles wijn die hij op een barbecue meenam als presentje (Robben at alleen een broodje saus), stond een jaar later op de cadeau-tafel van een andere buurtgenoot.

Het kost moeite om geen verband te zien tussen dit zelfverkozen isolement en het verlaten eilandje waar zijn debuutroman Birk plaatsvindt, ergens tussen Schotland en Noorwegen. 'Hier kun je een maand nadenken zonder dat je iemand tegenkomt', zegt de auteur. En: 'Je ziet hier aan niets welke dag het is.'

undefined

In Birk (uitgeverij De Geus) verdrinkt de vader van de 9-jarige Mikael, een ongeluk waarvoor hij zich verantwoordelijk voelt. Vanaf dat moment woont hij alleen met zijn moeder op het eiland, dat afgezien van buurman Karl verlaten is. In deze desolate omgeving beginnen de verhoudingen tussen moeder en zoon scheef te groeien. De jongen wil zijn schuld goedmaken. Moeder begint Mikael in de rol te duwen van de vader, op het incestueuze af. Een roman die je langzaam de keel snoert.

Vandaag, op het Boekenbal voor Lezers in Haarlem, krijgt Robben de allereerste Boekhandelsprijs, een initiatief van boekhandelaar Gerda Aukes, voor zijn debuutroman. 'Voor volwassenen', zeg je daar dan bij, want Robben, die ook dichter en theatermaker is, publiceerde eerder al vijf boeken, waaronder jeugdpoëzie en een geïllustreerd jeugdboek, De Zuurtjes. Vierhonderd boekhandelaren stemden op hun favoriete boek, bijna een kwart koos voor Birk.

Het boek kwam eerder dan de woonplaats. Robben begon met schrijven toen Susanne en hij nog in de binnenstad van Nijmegen woonden. Het was te lawaaiig, te veel afleiding. 'In de stad was het moeilijk om de eenzaamheid in het verhaal te doorvoelen', zegt hij.

undefined

Vakantiehuisje

In Duitsland konden ze een huis kopen, Nederland was voor de twee kunstenaars te duur. 'Dit is een huis waar we onze dromen kunnen uitleven: vuur maken, een sauna bouwen, vrienden laten kamperen. We zijn voor ons werk veel op pad, reizen naar Amsterdam en Antwerpen. Als we terugkomen, is het alsof we naar ons vakantiehuisje gaan.'

Birk moest op een verlaten eiland plaatsvinden, omdat hij wilde onderzoeken hoe moraal werkt als je niet wordt gecorrigeerd door je omgeving. Robben wilde zijn personages afpellen, 'van de context ontdoen', zoals hij dat noemt. Wie ben je zonder sociale codes? 'De meeste kinderen hebben vriendjes. Je komt bij andere gezinnen over de vloer, waardoor je een beeld krijgt van wat normaal is, je kunt je spiegelen. Door de ontmoeting met andere mensen vind je het opeens raar hoe je haar geknipt is. Ik was gefascineerd door de vraag: wat vinden we intrinsiek raar, zonder anderen?'

In Birk wordt Mikael steeds verder op de proef gesteld door zijn moeder. Ze claimt haar zoon voor zichzelf, hij mag het eiland niet verlaten. Hij moet de kleren van zijn overleden vader dragen. Tegen het einde van het boek kruipt ze bij hem in bed. 'Die scène was te raar voor Mikael, daar lag zijn grens.'

undefined

Waardoor wordt die grens bepaald?

'Dat heb ik niet ontdekt. Ik voelde intuïtief aan dat hij zo zou reageren. Tijdens het schrijven kreeg ik mijn personage steeds meer in de vingers, als een acteur die zijn rol steeds beter kent. Ik wist wat hij wel en niet zou doen. Ik voelde ook wanneer hij het te ver vond gaan.

'Bij dieren komt incest niet zo veel voor, dat is iets biologisch, dat zit in het instinct. Ik denk dat in dat dierlijke onze kern zit. Als je de sociale codes weghaalt zijn we beesten met kleren aan, en een kachel.'

undefined

Hoe dierlijk mensen zijn, laat je ook zien met de meeuw en zijn jong waar Mikael voor probeert te zorgen. Zij weerspiegelen de verhouding tussen hem en zijn moeder.

'Ik zag eens een documentaire over dierproeven, waarin een moederaap met haar kind in een afgesloten metalen ruimte werd gestopt. Ze konden er niet uit en er was niets waaraan ze zich konden vastpakken. Langzaamaan verwarmden de onderzoekers de vloer. De moederaap begon te springen, te gillen, later krijgt ze sissende voetstappen van bloed. Aan het einde van het fragment staat ze stil met haar jong boven het hoofd, zo ver mogelijk van de hitte af. Dan laat ze het vallen, om erop te staan.

'Dat vond ik indrukwekkend en walgelijk. Maar zo zijn wij mensen ook. Daar gaat dit boek voor mij over: als je echt niet anders kunt, red je jezelf.'

undefined

Wat deed het met je om over zo'n onderwerp te schrijven?

'Het schrijven was een beklemmende ervaring. Ik heb er 2,5 jaar aan gewerkt, de laatste vier, vijf maanden heb ik aaneengesloten geschreven. Ik was de hele dag op een eiland dat niet bestond. Als een decor in een toneelstuk zag ik het voor me: de weggetjes, de snelste route van het huis naar de buurman. Veel scènes spelen zich af in de kleine keuken, ik wist: daar liggen drie appels, als ik mijn arm uitstrek, kan ik de schaar uit de keukenla pakken. Ik voelde geen afstand meer tot het boek.'

undefined

Je schrijft heel overtuigend vanuit een 9-jarige jongen. Hoe kun je je daar in inleven?

'Ik schrijf graag vanuit de kinderziel, het lukt me goed om me in dat perspectief te verplaatsen. Iedereen heeft een innerlijke leeftijd en bij mij is dat 9 jaar. Ik kan me exact herinneren wat ik toen voelde of dacht, dat is heel dichtbij. Ik voel me niet zo veranderd. Ja, ik speel niet meer met Lego, ik ben niet kinderlijk. Maar de kinderlijke logica vind ik interessant.'

undefined

Wist je meteen: dit wordt mijn eerste roman voor volwassenen?

'Nee, dat heb ik nooit als ik schrijf. Het is lange tijd eerst een verhaal, later bedenk ik welke lezer erbij past. Bij Birk zouden kinderen te veel missen.

'Aanvankelijk begon ik vanuit een volwassen man te schrijven, die terugkeek op wat hij had meegemaakt. Het interesseerde me niet. Ik wilde dat je als lezer erbij bent als de heftige gebeurtenissen plaatsvinden, zodat je zelf kunt bedenken wat dat voor gevolgen zal hebben voor het kind.

'Volwassenen doen saaie dingen: ze koken, rijden auto, ze fantaseren niet zo veel. Kinderen hebben niets te doen en tegelijkertijd van alles: ze zijn met een tak bezig, ze verliezen zich ergens in. Dat maakt ze rijkere personages om over te schrijven, gelaagder. Voor een kind ligt de fantasie heel dicht bij de werkelijkheid; Mikael denkt dat zijn vader uit de kraan komt. En een kind begrijpt niet altijd wat er om hem heen gebeurt, terwijl je dat als lezer wel ziet. Een volwassene gaat ergens anders slapen als zijn moeder bij hem in bed kruipt, een kind weet niet wat hij moet doen.'

undefined

Wanneer bedacht je dat je voor kinderen wilde schrijven?

'Mijn eerste bundel was poëzie voor volwassenen. Ik vond het te simpel, te begrijpelijk. Na die bundel leerde ik dat eenvoud niet per se simpelheid hoeft te betekenen, dat het ook een kracht kan zijn. Toen begon ik voor kinderen te schrijven. Sindsdien wantrouw ik moeilijke boeken. Birk is ook helder wat taalgebruik betreft, het is geen roman van Erwin Mortier. Een kind kan Birk lezen, maar dan mist het wel allerlei lagen. Ik streef naar de helderst mogelijke manier om iets op te schrijven, waar elk woord er moet staan, niet alleen omdat het mooi is. En dan zo, dat iedereen er iets anders in leest. Dan blijft literatuur uitdagend, omdat je het nog eens wil lezen.'

undefined

Welke schrijvers lees je zelf?

'Bart Moeyaert, Per Petterson, Karl Ove Knausgård, Elvis Peeters en Gerbrand Bakker. Behalve Knausgård allemaal schrijvers die ook jeugdboeken schrijven.'

undefined

Het enthousiasme van de boekhandelaren is begrijpelijk, als je een boek hebt geschreven dat zowel meerduidig als toegankelijk is.

'Jeroen Brouwers werd tweede met Het hout, een totaal ander boek, dus ik weet niet hoe dat werkt. Maar het is wel waar dat toen Birk verscheen, een aantal fanatieke boekhandelaren die ik niet kende mijn boek volledig omarmden. Ze organiseerden leesclubs, bestelden honderden exemplaren, hingen meeuwen op in de etalage. Dat enthousiasme is heel geruststellend.'

undefined

Is je roman geslaagd, met zoveel aandacht en een zesde druk?

'Ik hoopte dat het boek minstens net zo lang gelezen zou worden als dat ik er aan geschreven had. Dat gunde ik het boek. Ik heb, schat ik, zevenduizend uur eraan gewerkt. Lezen duurt tien uur. Zevenhonderd lezers dus, als ik dat zou bereiken, dan was de rest een cadeau.'

undefined