Als je dacht dat je alles gehad hebt: écht grappige Duitsers

De meest Duitse komedie ooit gemaakt, was de kop boven de vijfsterrenrecensie in het Britse dagblad The Telegraph. Dat was een dag na de wereldpremière in Cannes, afgelopen mei. En dan die nieuwsberichten, in alle talen: heel Cannes lacht om Duitse komedie, ineens favoriet in de meest prestigieuze festivalcompetitie ter wereld, waar al acht jaar geen Duitse film te bekennen was geweest. 162 minuten lang, ook nog. De film zou, zo constateerde men, volgens de standaardregels van de cinema niet kunnen slagen. Maar hij slaagde wel. En hoe.

Het is best vreemd als ze zo over je werk schrijven, zegt Mare Aden vijf maanden later. Zeker als je niet zeker weet of je eigenlijk wel een komedie regisseerde. Halverwege de opnamen waarschuwde de 39-jarige Duitse filmmaker haar coproducenten: Toni Erdmann kon wel eens een somber en melancholiek vader-dochterdrama worden. 'Veel van wat grappig is, tegen het einde van de film, is niet grappig voor de personages. En ik nam die personages altijd serieus, tijdens de opnamen. Ik had iets tussen drama en komedie in mijn hoofd, zonder te weten waar het zwaartepunt zou komen te liggen.'

Ze waarschuwt: 'Als je 'm in je eentje kijkt, in plaats van in een volle zaal, kan de belevenis behoorlijk verschillen.'

In het door Ade geschreven script poogt de gescheiden vader Winfried (Peter Simonischek) het contact met zijn dochter te herstellen. Ines (Sandra Hüller), een op haar carrière gerichte dertiger, heeft een stressvol expatbestaan als consultant, thans gestationeerd bij een oliebedrijf te Roemenië.

Ooit deelden vader en dochter een gevoel voor humor, met voorkeur voor de situatiegrap. Dus duikt hij onverwacht op, verkleed met pruik en vals gebit, om zich in haar leven te wringen als Toni Erdmann, levenscoach voor de gefortuneerde zakenmens. Hij onderhoudt zich zonder schroom met haar werkgever, collega's en expatvriendinnen. Eerst negeert Ines de genante maskerade van haar vader, wiens grappen ook niet altijd even leuk zijn. Maar Winfried geeft niet op: scherts en wanhoop liggen dicht bij elkaar.

'Ik had verwacht, of gehoopt eigenlijk, dat mijn film bij zo'n 60 procent van het publiek goed zou vallen', zegt Ade. 'Zo gaat het meestal bij mijn films. De rest vindt er dan niet zoveel aan.' Zelfs bij alle lof in Cannes bleef ze sceptisch. 'Zo'n festival zegt niet per se iets over de reactie van het gewone publiek. Dus ik zat maar te wachten tot het zou kenteren. Dat moment bleef uit, tot nu toe. In Duitsland, waar de film al in de bioscoop draaide, kwamen veel bezoekers.'

Er werd beweerd dat ze met haar film het denkbeeld over de (non-)existentie van Duitse humor op z'n kop zette. Ade, met een lach: 'Er zijn wel meer landen waarvan wordt gezegd dat men daar geen humor kent. En Duitse humor... nou ja, misschien hebben we de neiging die te verstoppen. Maar hij is er wel. Humor is een taal. Humor stelt de vader, Winfried, in staat te zeggen wat hij anders niet kan zeggen. Ik zou niet durven stellen dat Winfrieds humor typisch Duits is. Humor is zijn wapen, zijn laatste toevlucht in een contact dat zij afhoudt. Vanuit Ines bezien is zijn gedrag aanvankelijk agressief: hij ontregelt haar leven.'

Het gesprek met de Duitse cineast vindt in twee delen plaats. Eerst in Cannes, met drie andere journalisten. En vervolgens, vijf maanden later, via Skype. Toni Erdmann is Ades derde film. De vorige, het relatiedrama Alle anderen (2009), werd op het festival van Berlijn bekroond met een Zilveren Beer. Hoewel ze door de pers in Cannes als een van de grote kanshebbers werd beschouwd, negeerde de dit jaar fel bekritiseerde festivaljury onder leiding van Mad Max-regisseur George Miller haar film volkomen. Wel was er de prijs van de Fipresci, de internationale filmkritiek.

Ook werd Toni Erdmann opgepikt door Sony Pictures voor een Amerikaanse release en is de film inmiddels ingestuurd voor de Oscars. Er wordt gespeculeerd over een Engelstalige remake, bevestigt Ade. 'Er is interesse, ja. Het zou kunnen, denk ik. Maar dan halen ze er een uur uit. Nou ja, ieder heeft z'n prijs, zo simpel is het ook. Wat vind jij dat ik zou moeten doen?'

Je hebt geprobeerd nog 15 minuten uit Toni Erdmann te snoeien. Dat ging niet?

'Het werd een andere film. Je moet de kijker wat ruimte bieden, de tijd geven voor eigen gedachten. Kijk, eerst dacht ik: om commerciëler te zijn, moet ik zo rond de 110 of 120 minuten uitkomen. Niet meer, in elk geval. Maar het werden er wel meer. Toen dacht ik: oké, dan kies ik voor de duur die volgens mij de meest intense film oplevert. En 15 minuten is veel hoor, om uit een film te halen. Dat is het hele naaktfeest.'

Niet vaak werd er op het Cannes filmfestival zo hard gelachen als tijdens dit ongeplande naaktfeest in het appartement van dochter Ines. Ade: 'Naaktheid zíén is iets heel anders dan erover lezen. Het moeilijkste voor mij was de route naar die naaktheid: je moet als kijker geloven dat Ines doet wat ze doet. Voor de acteurs was het nog best lastig, overigens. Als je een seksscène acteert, heb je tenminste iets te doen. Maar nu moesten ze gewoon maar wat staan, naakt naast iemand anders, dat is niet makkelijk.'

De Nederlandse actrice Hadewych Minis speelt een rol als expatvriendin van Ines, maar zij zit niet in dat naaktfeest.

'Nee. Hadewychs personage (Tatjana) is nogal open en zelfverzekerd. Ze zou er niet zoveel moeite mee hebben. Die andere vriendin in hun clubje wel, dus koos ik in deze scène voor haar.'

Minis werd voorgesteld door Topkapi, het Nederlandse filmproductiebedrijf dat bijdroeg aan Schlafkrankheit (2011), de speelfilm van Ades echtgenoot Ulrich Köhler, met Pierre Bokma als tropenarts. 'Sandra (Hüller) en Hadewych hadden meteen een klik. Ze spelen ook theater en werkten allebei met Johan Simons. Hadewych zit in de eerste scène, waarin de vader opduikt als Toni. Dat was een moeilijke scène voor Peter, dus ik was vooral met hem bezig. Pas in de montage ontdekte ik al die kleine, geweldige dingen die Hadewych in haar spel legt.'

Hoe typisch Duits is Toni Erdmann?

'De vader staat voor de naoorlogse generatie, die zeer politiek was en in zekere zin een vijandschap voelde voor de generatie ervoor, die betrokken was bij het nationaal-socialisme. Een generatie dus, die de eigen kinderen opvoedde met veel opgelegde, inmiddels wat sleetse waarden. En nu kiest Ines voor een ander, kapitalistisch en hiërarchisch bedrijfsleven. Dat bevalt hem niet, maar hij onderdrukt zijn boosheid, omdat hij nu eenmaal haar vader is. Misschien is Ines een wat nihilistisch personage, maar ze is ook slim. Ze heeft heus wel door ze afwijkt van zijn idealen.'

Waar komt het idee voor die practical jokes vandaan?

'Ik moet toegeven: dat komt een klein beetje van mijn eigen vader, die graag grapjes maakt. Ik deed hem ooit van die neptanden cadeau. Dus ja, af en toe deed hij ze ineens in, bijvoorbeeld als hij wat te drinken bestelde bij een ober. En dan dachten wij: daar gaan we weer. Maar verder is onze relatie niet zoals die van Winfried en Ines. De rest van de film is fictie.'

Toni Erdmann gaat ook over afscheid nemen. Een vader die moet accepteren dat zijn dochter nu groot is en dat hun relatie verandert. 'Ik ben benieuwd hoe ik daar zelf ooit mee om zal gaan, als moeder. Ik vind het al moeilijk als ze uit een broek groeien.'

Ade heeft twee jonge kinderen, dus nog even de tijd. 'Jawel, maar zelfs al is hij pas 4 jaar oud, mijn zoontje schaamt zich nu al voor me. Ik verbaas me daar wel over, die reflex. Waar staat in ons DNA geschreven dat het hebben van ouders genant is?'