Als een detective ondervroeg Sonja Wyss haar familie voor de docu Farewell Paradise: waarom verlieten ze het paradijs?

Regisseur Sonja Wyss verhuisde als kind halsoverkop van de Bahama’s naar het koude Zwitserland. In de docu Farewell Paradise ondervraagt ze haar familie als een detective: waarom gingen ze weg?

Regisseur Sonja Wyss (53) werd geboren in een idylle. Haar ouders hadden een groot huis op de zonovergoten Bahama’s. Ze waren succesvol, hadden geld, alles liep op rolletjes. Zo leek het.

Tot Wyss, bijna 4 jaar oud, halsoverkop met haar moeder en drie oudere zussen naar Zwitserland vloog. Het was winter en ze kwamen terecht in een tochtig huisje, zonder stromend water. ‘Het was er donker en er was niets dat ik herkende van thuis – ik kende sneeuw noch kou. Ik moest wollen maillots aan, en die kriebelden vreselijk. We kochten melk van een boerin, een dikke vrouw met een schort en laarzen. Het was alsof ik op een andere planeet was beland.’

Van het ene op het andere moment uit het paradijs gegooid. Waarom moest ze verhuizen? Wat lag er aan de basis van de relatieproblemen en de latere scheiding van haar ouders? Waarom werden de meisjes verdeeld over pleeggezinnen? Wat vonden haar zussen hiervan? Hoe beïnvloedde deze keiharde breuk hun latere leven?

Over al die dingen werd nooit over gepraat, zegt de Zwitserse Wyss in de documentaire Farewell Paradise. Daarin reconstrueert ze haar familiegeschiedenis als een soort detective, aan de hand van gesprekken met haar ouders en zussen.

Ze laat iedereen zijn of haar verhaal doen, maar schuwt ongemakkelijke vragen niet. Ze praat over haar vaders affaires, over haar moeder die in Zwitserland probeert zo goed en zo kwaad als het gaat een nieuw bestaan op te bouwen. Over een ongewenste zwangerschap, over de impact van haar vaders tweede huwelijk.

Hoe meer Wyss te horen krijgt, hoe meer haar eigen ideeën, veronderstellingen en herinneringen gaan wankelen. Iedereen binnen dat gezin blijkt een compleet eigen verhaal te hebben gecreëerd, met de puzzelstukjes die zij toevallig in handen hadden.

Hoe kan dat? Waarom hebben jullie het ook als zussen nooit over die scheiding gehad?

‘Ja, gek. Terwijl we heel open naar elkaar zijn. Ik denk dat het komt omdat je alles samen meemaakt. Alsof je samen in de regen staat: iedereen wordt nat, daar hoef je het niet over te hebben. Dat een ervaring dan toch zo anders kan zijn... ik verbaas me er nog steeds over.’

Hebben je ouders ooit gezegd dat ze gingen scheiden?

‘Nee. Een van mijn zussen dacht dat we de Bahama’s moesten verlaten vanwege de politieke omwentelingen. Later hebben ze het in Zwitserland nog een jaartje geprobeerd, en heeft mijn moeder mijn vader gewoon de deur uitgezet. Ik zag dat. Ik dacht toen: wat heeft hij misdaan? Voor mij was zij de slechterik in het verhaal. Mijn zus zag dat precies andersom, die had zijn telefoongesprek met een andere vrouw afgeluisterd. Dat wist ik weer niet.’

Is het niet razend ingewikkeld om je familieleden over zo’n onderwerp zo neutraal mogelijk te interviewen?

‘Dit is precies waarom ik hulp heb gezocht bij een coach en een gezinstherapeut, want het mocht geen afrekening worden. Ik wilde vooral alle betrokkenen begrijpen, dat was ook de reden dat mijn ouders wilden meedoen.’

Wat voor tips kreeg je?

‘Ik leerde vooral hoe ik emoties onder controle moest houden. Hoe zit je tegenover iemand die boos wordt? Ik kreeg ademhalingstechnieken, leerde relativerende gedachten aan en ik heb per persoon met de gezinstherapeut besproken waar ik tegenaan zou kunnen lopen. Die gaat dichtklappen als ik daarover begin; wat doe ik dan? Als zij alleen maar doorkletst; hoe grijp ik in? Daarna heb ik een proefinterview gedaan met een vriendin, om het stellen van moeilijke vragen te oefenen.’

Had je die ademhalingstechnieken nodig?

‘Ja, al weet ik niet precies meer wanneer – ik heb in totaal vijftig uur geïnterviewd. Ik weet wél dat het niet altijd gelukt is. Bij mijn moeder ging het nog weleens mis, af en toe wilde ik haar sparen, merkte ik. Heel ingewikkeld.’

Hoe was dat in de montage? Kon je daar makkelijk je eigen mening uitschakelen?

‘Ook daar wilde ik iedereen tot zijn recht laten komen. Ze hoefden niet per se sympathiek over te komen. De bedoeling was dat de kijker heen en weer geslingerd zou worden tussen mijn vader en mijn moeder. Bij een eerste testscreening bleek dat het publiek mijn vader niet kon uitstaan. Bij de hermontage heb ik toen mijn moeder meer pit gegeven en mijn vader aangenamer gemaakt. Ik heb zijn onzekerheid iets aangezet. Soms was het gewoon een kwestie van wat zinnen omdraaien. Ontzettend interessant – en ook eng – om te zien hoe je het beeld van iemand zo kunt afstellen.’

Wat vond je familie van de film?

‘Vooraf had ik ze expliciet verboden met elkaar te praten over het onderwerp, om te voorkomen dat ze elkaars verhalen zouden beïnvloeden. Toen ik de film vertoonde, was dat enorm spannend: het was voor het eerst dat ze elkaars verhaal hoorden. Een van mijn zussen vond het erg moeilijk, die pijnlijke details uit ons leven in een film, al heeft ze er nu vrede mee.

‘Mijn ouders waren tot mijn verbazing meteen akkoord. ‘Eigenlijk ben ik heel blij met de film, want nu begrijp ik zoveel beter waarom ik ben gescheiden’, zei mijn moeder. Zelf hadden ze het er ook nooit zo over gehad.’

Hoe was het voor jou om dit te zien met publiek?

‘Tijdens de première in Rotterdam zonk ik steeds dieper in mijn stoel. O God, dacht ik, dit is zo particulier. Maar na afloop kwamen mensen huilend naar me toe, omdat ze zo veel herkenden; hoe je als ouder onwillekeurig de relaties van je kinderen beïnvloedt, de broer-zusverhoudingen. Vrienden zeiden dingen waardoor ik dacht: wow, we kennen elkaar al twintig jaar, maar wat weten we op sommige gebieden weinig van elkaar.’

Is de relatie met je ouders en je zussen veranderd?

‘We hebben meer begrip voor elkaar. Niet dat bepaalde gedragspatronen nu zijn doorbroken, maar we kijken er nu anders naar.’

Farewell Paradise draait in 28 zalen en is te zien op Picl.