Als drie druppels water: kunstenaarsduo L.A. Raeven presenteert robotzus Annelies

‘Je moet wel je mouwen opstropen, net als Annelies’, zegt Liesbeth Raeven tegen Angelique. Ze zitten aan weerszijden van hun kunstwerk en volgen de aanwijzingen van de fotograaf. ‘Kijk maar even naar Annelies’, zegt die. Annelies zegt niets. Af en toe wordt er een borstel door haar haar gehaald.

Het is een bizar beeld, die lichamen naast elkaar, die zes handen en zes blote voeten naast elkaar, zo gelijkend, een kluwen van zussen. Iedereen die langsloopt tijdens de opbouw van de tentoonstelling staat even stil om mee te kijken. Dan wordt de kluwen ontward. Liesbeth en Angelique poseren samen voor nog een foto, hun nieuwe zus Annelies blijft alleen achter.

Als Liesbeth en Angelique Raeven vertellen over hun kunst, over waarom ze Annelies hebben gemaakt, vertellen ze over zichzelf. Ze springen moeiteloos van persoonlijk drama naar conceptuele overwegingen. Dat kan niet anders: hun leven is verknoopt met hun kunst. Hun obsessies – mooi willen zijn, jong willen blijven – drijven ze in hun kunst tot in het extreme. Wie iets van hun kunst wil begrijpen, moet hen leren kennen. Zo draait hun oeuvre om het maakbare lichaam, omdat ze zelf eeneiige tweeling zijn: wat hun lichamen betreft hebben de zussen continu vergelijkingsmateriaal en worden ze voortdurend vergeleken.

Al is het misschien nog erger als mensen je niet uit elkaar kunnen houden. Liesbeth: ‘Voor ons is het stuitend als iemand aanneemt dat we precies hetzelfde zijn. Soms denken mensen zelfs dat als ze Angelique iets hebben verteld, ik het ook weet!’ De eenvoudige oplossing zou dan zijn om ver uit elkaar te gaan wonen. Dat hebben ze ook geprobeerd, na de middelbare school. Bovendien was de hoop dat de afstand hen zou genezen van de anorexia waar ze beiden aan leden, al sinds het begin van de puberteit. Angelique zou mode gaan ontwerpen, Liesbeth koos eerst voor verpleging en toen fotografie.

Maar gescheiden leven lukte niet. Angelique gaf haar baan bij Jean Paul Gaultier in Parijs op om zich bij Liesbeth te voegen op de Van Eyck Academie in Maastricht, een postacademische kunstopleiding. Daar bouwden ze met hun haat-liefdeverhouding een behoorlijke reputatie op, vertellen ze: ‘Het was twee jaar ploeteren en ruzie maken.’ Al ploeterend begon zo hun oeuvre van performances, video-installaties en sculpturen die extreem en meedogenloos zijn.

Neem Wildzone 1 uit 2001. Dit videotweeluik werd shock art en exhibitionisme genoemd, omdat zij daarin hun (toentertijd) extreem magere lichamen toonden. Wegkijken is moeilijk, kijken doet pijn. In deze video’s waren ze al een soort drieling: Angelique is op beide schermen te zien. Ze waren van plan zich te vermeerderen tot een leger van precies gelijkvormige vrouwen, het L.A. Army. Daarvoor plaatsten ze omstreden krantenadvertenties met selectiecriteria zoals een taille-omvang van 43 centimeter en ‘ongebruikelijke eet- en drinkgewoonten’.

Ze leefden destijds zo nauw samen dat ze haast een Siamese tweeling leken. Hun eetgedrag probeerden ze te reguleren door precies hetzelfde te eten en ook daarover maakten ze kunst. Zeven jaar geleden doorbrak Liesbeth de symbiose, omdat ze een kinderwens had en ruimte voor zichzelf nodig had. Angelique bleef achter, verloren.

Hoe slechter, hoe beter

Maar hun samenwerking verbraken ze niet. Sterker nog, toen ze midden in deze moeilijke periode te gast waren in het VPRO-programma 24 uur met legde Liesbeth aan presentator Wilfried de Jong uit: ‘Deze conflicten zijn alleen maar positief voor onze kunst. Hoe slechter het gaat met je, hoe meer het oplevert. Je krijgt daar inspiratie door.’

Uit die duisternis is robot Annelies ontstaan. Liesbeth vertelt: ‘Het ging een periode zo slecht met Angelique dat we vaker over de dood nadachten.’ Angelique kon moeilijk eten zonder haar zus en raakte regelmatig in paniek: ‘Dan dacht ik dat ik dood was.’ Liesbeth: ‘We vonden het zo’n gruwelijke gedachte dat je lichaam na je dood wordt gecremeerd of begraven. Angelique zei dat ze liever opgezet zou willen worden. Zo ontstond dat idee van een robot. Zodat ik niet alleen zou achterblijven.’

Zo akelig, morbide en persoonlijk kan een Raeven-kunstwerk beginnen. Angelique herstelde: ‘Zonder mijn vriend had ik het niet overleefd.’ Het ligt niet in de aard van de kunstenaars zo’n akelige periode te vergeten of te verdringen. Het plan om een robot te maken bleef. Geen kopie van Angelique, maar een nieuwe zus. In hun onderzoek verlegden de kunstenaars hun aandacht van het maakbare lichaam naar het namaakbare lichaam.

Dat ligt in elkaars verlengde, vinden ze. Angelique: ‘Wat niet meer werkt aan je lichaam of wat je niet mooi vindt, kun je al vervangen. En als mensen veel plastische chirurgie gebruiken zien ze er robotachtig uit.’ Liesbeth: ‘Toen we besloten de robot te gaan maken, zei Angelique: hadden we dit maar twintig jaar geleden gedaan!’ Angelique: ‘Dat is die ijdelheid, ik had toen een veel beter lichaam, heel frustrerend.’ Liesbeth: ‘En dáár moet het juist over gaan, dit moest een realistische vrouw worden.’

Japan

Zo’n realistische robot hoopten ze in Japan te laten maken, met hulp van de wereldberoemde robotprofessor Hiroshi Ishiguro. Angelique: ‘Toen hij ons in zijn laboratorium ontving, zei hij: ah, dus jullie zijn een tweeling. Nee hoor, dit is mijn robotkopie, zei ik heel serieus.’ Liesbeth: ‘Toen was het ijs gebroken.’ Ishiguro heeft zelf al jaren een robotkopie, Geminoid, die hij omschrijft als een tweelingbroer.

Die robot is regelmatig aan technische updates toe. En Ishiguro past zichzelf aan zijn robot aan: met plastische chirurgie probeert hij op Geminoid te blijven lijken. Het zou zomaar de plot van een Raeven-videokunstwerk kunnen zijn. Er waren meer bizarre ontmoetingen in Japan, vertellen ze. Zoals de vrouw die van plan was de dood te trotseren met een intelligente robot: ‘Zij wilde zichzelf kopiëren voor haar kinderen.’

De mogelijkheden in Japan vielen tegen. Die ontmoeting met professor Ishiguro en zijn Geminoid vond bijvoorbeeld plaats naast een zwart gordijn van plafond tot vloer. ‘Wij wilden daarachter kijken, stond daar een luchtmachine om de robot aan te drijven, die was zo groot als een ijskast! Dat doorbrak de illusie.’ Het bleek ook lastig de Japanse robotmakers te overtuigen van de mate van realisme die zij verwachtten. Rimpels? Zichtbare poriën? Armen met haar? Dat was toch niet nodig? Liesbeth: ‘Ze zeiden: dan scheer je dat haar bij je zelf toch gewoon weg?’ De robots die ze in Japan zagen waren gladjes en opgepoetst: ‘Een soort mooi verpakte mobiele telefoons, we kregen er niet echt contact mee.’

Emotie

Er was een uitzondering: ‘Eén robot ontroerde ons in het robotmuseum in Tokio: zeehond Paro. Die jankt en als je hem aait dan vindt hij dat fijn.’ Paro wordt ook in Nederland in zorginstellingen gebruikt als robothuisdier. Deze zorgrobot was een inspiratiebron, want hun namaakzus moet een emotionele reactie uitlokken. Liesbeth: ‘We willen dat je een fractie van een seconde denkt: daar zit iemand te huilen, die wil ik troosten. Meestal gaat het erover wat een robot voor ons kan betekenen. Wij wilden die gedachte omdraaien: wat kunnen wij voor de robot doen?’

Mensen moeten contact met Annelies kunnen maken. Daarom gingen ze in Japan ook op zoek naar voorbeelden van mensachtige robots die op aanraking reageerden. Die waren schaars of hadden heel specifieke toepassingen. Zo kunnen tandartsstudenten oefenen op een robot die haar tong beweegt als die wordt aangeraakt. De robot bleek gemaakt met hulp van een aanverwante groeiende industrie van seksrobotten. Toen ze contact zochten met die ‘seksrobotindustrie’ stuitten ze echter op wantrouwen: ‘Ze dachten dat wij met een concurrerende seksrobot op de markt wilden komen.’

Finale tegenvaller: de offertes uit Japan waren veel te hoog. 350 duizend euro zou Annelies gaan kosten, plus een paar keer op en neer reizen. Ishiguro beloofde voor dat bedrag ook ‘kunstmatige intelligentie’. De kunstenaars zetten door: Annelies zou in Nederland moeten gemaakt worden: ‘Zo moeilijk kon het toch niet zijn?’ Ze vonden inderdaad een minder kostbare manier, al willen ze het precieze bedrag niet noemen.

Ze werkten samen met Remie Bakker, een modelleur die vooral bekend is van zijn reconstructies van prehistorische dieren, en met Edwin Dertien, een ingenieur die gespecialiseerd is in robotica. Bakker deed zijn uiterste best om Annelies levensecht te maken. Hij stelde bijvoorbeeld voor haar gezicht iets roder te maken, omdat ze huilt. Samen met Dertien perfectioneerden ze haar subtiele bewegingen, want: ‘Die zijn juist zo creepy, dat je ineens een teen ziet bewegen.’

Traumatisch

Wat volgde was een reeks keuzen, die praktisch lijken maar in het geval van L.A. Raeven beladen zijn. Die robotzus moest een lichaam hebben, maar naar de afmetingen van wie dan? Het confronteerde Angelique met haar trauma, zoals ze het noemt, de rugverzakking waardoor ze ‘acht of negen centimeter’ van haar lengte verloor; allebei lijden ze aan osteoporose als gevolg van anorexia.

Liesbeth: ‘We wilden een niet-perfect iemand maken, maar als we Angeliques lichaam zouden nemen was dat toch raar, zo in die voorovergebogen houding.’ Daarom stond Liesbeth model, zonder haar lichaam te idealiseren: ‘De robot draagt bijvoorbeeld geen bh. Na twee kinderen heb je echt geen mooie borsten meer. Dat wilden we laten zien. Eigenlijk is het beeld ook een soort protestboodschap tegen de heersende schoonheidsidealen.’

Voor Annelies’ gezicht werd een mal gemaakt. Angelique stond model. Zes minuten lang moest ze intens verdrietig kijken, een gezichtsuitdrukking die moeilijk vast te houden was. ‘Ik moest constant aan iets heel verdrietigs denken.’ Die zes minuten dacht ze aan het verdriet van hun breuk: ‘Toen Liesbeth van me wilde scheiden, hoe ik me voelde, in de steek gelaten.’ Het resultaat is een akelige huilgrimas, waar Liesbeth haar eigen gezicht in herkent: ‘Dat ziet misschien niemand, maar wij hebben een beetje een andere neus en een beetje een andere mond. In de huilstand is die precies hetzelfde.’

Dus daar zit ze, Annelies. Gevangen in een siliconenlichaam vol eenzaamheid. Misschien is het de eenzaamheid van het eeuwige leven: ‘Die robot overleeft ons. Als wij er niet meer zijn blijft ze alleen achter.’ Alhoewel: ‘Misschien maken we nog wel meer kopieën van onszelf.’ Dat L.A. Army kan natuurlijk ook een robotleger worden. Maar hoe haar gezelschap er ook uit gaat zien, niemand kan Annelies opvrolijken, dat is zeker.

Wie de tentoonstelling bezoekt mag proberen haar te troosten. Ze reageert op aanraking, even maakt ze contact, maar met snikken stopt ze niet. Terecht, volgens Angelique: ‘Je zit helemaal niet te wachten op een vreemde als je zo verdrietig bent.’ Bovendien: hun kunst moet pijn blijven doen. Angelique: ‘Eigenlijk dagen we de bezoeker uit.’ Liesbeth: ‘Dat je zo’n gevoel krijgt: dit kan ik toch niet zomaar laten gebeuren!’ Een happy end zit er niet in? Ze lachen: ‘Nee, nee, dat past niet bij ons werk.’