Alleen in Drenthe, Utah en Texas: de ‘land art’ van Robert Smithson is na 50 jaar nog springlevend

Van Robert Smithson resteren slechts drie landschaps-kunstwerken: in Texas, Utah en Drenthe. Zijn Broken Circle/Spiral uit 1971 bij Emmen ligt op een terrein dat een nieuwe eigenaar heeft gekregen. Dat maakt de toekomst ongewis.

Op een voormalige zandafgraving in Drenthe ligt een even wereldberoemd als onbekend landschapskunstwerk. Broken Circle/Spiral Hill is niet publiek toegankelijk. Het ligt op particulier terrein en is formeel van niemand. Het bestaat deze week vijftig jaar en is later deze zomer gedurende acht weekends te bezoeken. Maar de toekomst van het werk in Emmerschans is ongewis nu er een nieuwe terreineigenaar is.

Broken Circle/Spiral Hill werd in 1971 gemaakt door Robert Smithson (1938-1973), een van de belangrijkste naoorlogse Amerikaanse kunstenaars die zich toelegde op land art, ofwel landschapskunst. Hij was uitgenodigd in Nederland om werk te maken voor de legendarisch geworden tentoonstelling ‘Sonsbeek buiten de perken’.

Smithson was gefascineerd door littekens in het landschap, veroorzaakt door mijnbouw of afgravingen. In zijn kunstwerken en teksten reflecteert hij op de relatie tussen mens en planeet, tussen ecologie en economie. Hij koos voor zijn project deze zandafgraving bij Emmen, een postindustriële plek aan de voet van de Hondsrug, tussen de baggermachines van de Zand- en Exploitatie Maatschappij van het familiebedrijf De Boer.

‘Een groot gedeelte van Emmen is op het zand uit deze groeve gebouwd’, vertelt Melle Muurling, die er tientallen jaren werkte. ‘De donkergrijze voeg van de oudere huizen kan je alleen maken met zand van hier.’

Onverwacht bezoek

De afgelopen vijftig jaar verschaften nieuwsgierige kijkers zich illegaal toegang, de bordjes negerend die waarschuwen voor drijfzand. Of ze meldden zich aan het blauwe hek, aan het bureau van Muurling. ‘Het gebeurde geregeld dat thuis het avondeten al bijna op tafel stond, en er weer een groepje Amerikanen aan de poort stond. Ze hadden vaak veel moeite gedaan om het te vinden. Ik kon het nooit over mijn hart verkrijgen om ze weg te sturen.’

Broken Circle / Spiral Hill bestaat uit twee elementen. Een kegelvormige heuvel die je in drie keer cirkelen kunt beklimmen - oorspronkelijk een berg van gitzwarte aarde met een olifantenpaadje van spierwit zand. Nu loop je omhoog tussen de dwergmispel, een bodembedekker. Boven kijk je over de voormalige zandgroeve uit, omzoomd door bomen. Het is een gebied van 50 hectare dat oogt als een half gevulde badkuip met groenblauw water - resultaat van zestig jaar zandwinning.

Aan de voet van de Spiraalheuvel ligt de Gebroken Cirkel - een nauwgezet uitgegraven gekromde landtong en een halfronde gracht met exact dezelfde afmetingen. Samen vormen landtong en gracht een cirkel met de oever als middellijn. Ooit met de grootste precisie aangelegd, nu ligt er ganzenpoep op de pier, valt de bedding soms droog en krioelen er kikkervisjes in het riet. Het enige onveranderlijke is een ijstijdmegaliet in het midden van de cirkel - formaat hunebed - die Smithson met geen mogelijkheid weg kreeg.

Tragische dood

Dat het kunstwerk er überhaupt nog is, mag een klein wonder heten. ‘Als Smithson niet in 1973 was omgekomen bij een vliegtuigongeluk in Texas, dan was dit werk misschien al verdwenen’, vertelt Anne Reenders van Land Art Contemporary, een stichting die zich inzet voor behoud en toegankelijkheid van Broken Circle/Spiral Hill. ‘Hij was van plan om nog een keer terug te komen om het werk vanuit de lucht te filmen.’

Door Smithsons tragische dood kreeg ‘Emmen’ een speciale waarde. Er resteren slechts twee andere land art-werken van de Amerikaan: Spiral Jetty (1970), een enorme spiraal van zoutkristal, basaltsteen en modder aan het Great Salt Lake in Utah. En Amarillo Ramp in Texas, een halve cirkel in een drooggevallen kunstmatig meer. Dat zogeheten earthwork werd postuum afgemaakt door zijn weduwe Nancy Holt en de bevriende kunstenaars Tony Shafrazi en Richard Serra.

Nancy Holt overleed in 2014. De Holt/Smithson Foundation in de VS beheert sindsdien hun erfgoed. ‘Samen met hen denken we na over de toekomst van dit werk’, zegt Anne Reenders van Land Art Contemporary aan de voet van Spiral Hill. ‘De afgelopen vijftig jaar zijn er altijd weer ambassadeurs opgestaan die zich hebben ingezet voor dit kunstwerk.’

Nieuwe eigenaar

De grootste pleitbezorger is Gerard de Boer, tot 2018 de eigenaar van de zandafgraving. Hij heeft het werk tientallen jaren gekoesterd en onderhouden, tot hij het verstilde terrein in 2018 met pijn in het hart heeft verkocht. De nieuwe eigenaar, die liever niet met de media praat, wist aanvankelijk niet van het bestaan van het kunstwerk. Hij wil het wel behouden, maar het hele gebied zal vermoedelijk niet zo ongerept blijven als nu. Mogelijk komen er villa’s of vakantiehuisjes aan de rand van het kunstmatige meer.

Dat roept de vraag op wat land art is. Hoeveel landschap heb je nodig? Wanneer is het kunstwerk verdwenen? ‘Daarover willen we de komende tijd praten met de nieuwe eigenaar, met kunsthistorici en andere experts’, zegt Anne Reenders. Ook de ervaringen van bezoekers zijn welkom. ‘We hebben een audiotour gemaakt voor de openstelling later deze zomer. En ook de film die tien jaar geleden alsnog is afgemaakt, zullen we vertonen.’

En dan zijn er nog de praktische zaken, zoals het onderhoud. Smithson stelde voor zijn dood al voor om de heuvel te laten begroeien met dwergmispel. Maar als je niets doet aan de gebroken cirkel, dan slibt het geheel dicht.

Melle Muurling vertelt hoe zijn baas vroeger urenlang bezig was om de pier schoon te houden en uit te baggeren en de smalle weegbree in de kom van de groeve te maaien. ‘Normaal is een landartproject gedoemd om weer in de natuur op te gaan’, zegt Muurling. ‘Dat zou toch enorm zonde zijn.’