Alfred Birney wint Libris Literatuur Prijs met zijn levenswerk: De tolk van Java

Tevoren werden vooral de vurige romans van Olyslaegers en Birney kansrijk geacht, doordat de jury had laten weten geporteerd te zijn van grensverleggende en geëngageerde literatuur. In WIL van Olyslaegers, die zo ver gaat te stellen dat er geen goed en fout bestaan, doet een grootvader aan zijn achterkleinzoon verslag van zijn wankelmoedig bestaan in Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Alfred Birney, die de term 'politionele acties' in de vaderlandse geschiedenisboekjes graag vervangen zag door 'koloniale oorlog', biedt in De tolk van Java een ongewone kijk op de periode 1945-1949 in Nederlands-Indië. Tevens is dit het verhaal van de agressieve vader Arto Noland (1925-1995) en zijn oudste zoon Alan Noland (1950), zoals Birney zijn alter ego pleegt te noemen sinds de roman Bewegingen van heimwee uit 1989.

Vanaf zijn 13de werd de zoon door ingrijpen van de Kinderbescherming voor vijf jaar naar internaten in Voorschoten, Arnhem en Scheveningen 'gedeporteerd'. Altijd is hij met zijn vader in de weer gebleven, ook twintig jaar na diens dood. Eerst op pagina 532 komt de katharsis: 'Lang heb ik als een gek zijn waanzin bevochten. Nu ben ik een vermoeide brug die zich over een verleden buigt zonder zijn eigen spiegelbeeld in het water te zien. Ik vecht niet langer, ik hou ermee op.'

Alans wedervaren, zo liet Alfred Birney afgelopen zaterdag weten in een interview van Sara Berkeljon in de Volkskrant, is dat van zijn eigen leven en van de 'mafkees' Adolf Birney die zijn vader was. De roman legt tegelijk een onverwerkt deel van Nederlands koloniale verleden bloot - een verhaal dat we niet gaarne horen in ons 'koude land, waar het goed is zolang je geen warmte zoekt', waar het aan kritische zelfreflectie ontbreekt, en we ten onrechte denken dat racisme iets van de laatste tijd is. Waar we ons sinds 1860 op de borst kloppen omdat Multatuli met Max Havelaar de klassieke antikoloniale roman schreef.

Foute boel, fout boek, zo heeft Birney dikwijls laten weten. De Havelaar is toch weer een romantisering van de blanke Hollander die de boel in de kolonie wel even op orde zal stellen. Eduard Douwes Dekker (Multatuli) wilde het koloniale systeem niet omverwerpen maar slechts aanpassen. Niet zonder reden geeft Birney zijn roman deze bijna 19de-eeuwse ondertitel: 'Waarin de herinneringen van een kamerolifantje, de memoires van een oorlogstolk gehamerd op een schrijfmachine, onderbroken met verhalen, brieven en gemopper van de oudste zoon, becommentarieerd door zijn broer'. Die ondertitel verwijst naar het veelstemmige Max Havelaar, waarin het legendarische 'pak van Sjaalman' een vergelijkbare rol speelt als de getypte memoires van vader Arto bij Birney. Ook in De tolk van Java loopt een veelheid van genres en vormen door elkaar: autobiografie, documentaire, vader-zoonroman, tot en met een webcamchat tussen twee broers.

Geen 'tempo doeloe-geleuter' bij Birney, maar rake klappen en drieste daden. Vader was de niet-erkende zoon van een Schots-Nederlandse vader en een Chinees-Indonesische moeder. In de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog zou hij als jonge tolk aan de kant van de Nederlanders meer dan honderd mensen 'aan flarden' hebben geschoten. Om daarna in Nederland in zijn huwelijk en gezin met vijf kinderen door te gaan met slaan en vechten.

De moeder, het Helmondse 'kamerolifantje', wist zich geen houding te geven en begroette haar 14-jarige oudste zoon bij zijn thuiskomst in het weekend met een uitgestoken hand, terwijl ze intussen zijn schooltekeningen had weggedaan en zijn radio verkocht.

Voorheen zat kaalkop Pa vroeger thuis vaker te tikken aan zijn memoires (die hij Geboren om te verliezen doopte) dan te spelen op zijn gitaar, waar de oudste zoon niet aan mocht komen. Hem noemde vader OH, de OnHandige, herinnert de zoon zich: 'Was je nou bang dat ik je gitaar uit mijn tengels zou laten vallen of vermoedde je een muzikaliteit in me die de jouwe oversteeg?' Ondanks alle pijn wil hij zijn getraumatiseerde vader begrijpen. Birney wordt later zelfs gitaarleraar, ontdekt als fanatieke jiujitsu-beoefenaar een angstaanjagende schreeuw in huis te hebben, en hamerend op het toetsenbord van zijn computer tovert hij schrijnend, boos, geestig en inderdaad muzikaal proza tevoorschijn.

Alfred Alexander Birney publiceerde sinds 1987 (Tamara's Lunapark) een groot aantal romans, novellen, columns en essays bij uitgeverij In de Knipscheer, plus de bloemlezing Oost-Indische inkt - 400 jaar Indië in de Nederlandse letteren. Zijn eerste boek bij uitgeverij De Geus, De tolk van Java, een jaar geleden door Wim Bossema in de Volkskrant als 'meesterlijke roman' verwelkomd, is een stalenboek van zijn thema's: de koloniale oorlog, Nederland, de herinnering, de ouders, het schrijven, de strijd, de internaten en de onverwoestbare loyaliteit, uitmondend in een ontroerend slotakkoord waar berusting en verzoening in doorklinken.

De Libris Prijs is niet de enige erkenning voor Birneys levenswerk. Al in maart werd bekend dat hij op 23 september aanstaande ook de Henriëtte Roland Holst Prijs overhandigd krijgt. Waarmee het totale prijzengeld voor De tolk van Java op 53 duizend euro komt.