Zag ik hier echt de wedergeboorte van fascistische knokploegen, aangevuurd door een volksmenner?

Als het gaat om het populisme moet het ergste nog komen. Die omineuze voorspelling deed Antonio Scurati pas in de Volkskrant. De Italiaan weet waarover hij spreekt. Als schrijver van een romanreeks over Benito Mussolini heeft hij zich grondig verdiept in hoe een land in de greep kan komen van het fascisme. Ik wist al dat de Eerste Wereldoorlog een belangrijke factor was in de opkomst van gewelddadig rechts-extremisme, bij Scurati zag ik minutieus beschreven hoe dat precies is gegaan in Italië destijds.

De loopgraven vol slachtbankrijpe schapen, de stortbuien van staal, de anonieme massale dood – met bloedrode beelden maakt de schrijver tastbaar waarom de ongekende technologische destructie van 1914-1918 een politieke bohème van oud-strijders baarde die hun frustraties gingen wreken op politiek en maatschappij. Ze vormden de knokploegen die Mussolini hielpen zijn macht te vestigen.

Tegenwoordig manifesteert zich in tal van westerse landen opnieuw een krachtige extreemrechtse beweging. Geregeld worden vergelijkingen getrokken met de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Ik vond die analogieën overdreven alarmistisch. In deel 1 van Scurati’s Mussolini-reeks (M. De zoon van de eeuw) zag ik mijn bezwaren bevestigd. De ervaring van WO I, de complete ineenstorting van de oude orde, de knokploegen – dat is er nu allemaal niet op die manier, dacht ik. Tot 6 januari dit jaar: de bestorming van het Capitool door Trump-aanhangers. Ik geloofde mijn ogen niet: zag ik hier echt de wedergeboorte van fascistische knokploegen, aangevuurd door een volksmenner?

Schrik zit er in

De gemoederen zijn sindsdien gekalmeerd. Nieuwe aanvallen bleven uit. Toch zit de schrik er in. Het hedendaagse rechtsextremisme was een gevaarlijke grens overgestoken – de grens naar geweld, niet door een enkeling maar door gewapende groepen. Wellicht is het een incident geweest, maar het kan ook ‘dat het ergste nog moet komen’. Ik durf niet meer Scurati’s waarschuwing weg te wuiven, juist vanwege die 6de januari, het onwaarschijnlijke dat waar werd.

Alleen: het probleem wordt niet opgelost met louter waarschuwen, verketteren of buitensluiten. Er zijn veel populistische kiezers. Trump kreeg 46,9 procent van de stemmen. In Frankrijk blijven rechtse en linkse populisten tegen de 40 procent aanschuren. Ook in Nederland tieren populistische sentimenten welig en versplinteren ze de politiek. We kunnen dit afkeuren, maar het gaat mij er hier niet om wat we ervan vinden, het gaat erom wat we eraan kunnen doen. Waar komt die populistische energie vandaan en hoe kan de angel eruit worden getrokken? De populistische pijn zit hem in twee dingen: chronische bestaansonzekerheid en angst voor verandering. Die angst vormt de aanzet tot wat de cultuuroorlog is gaan heten en waarvan volgens mij het grootste gevaar uitgaat.

Populistische kiezers zien hun leefomgeving veranderen door massa-immigratie en de mores door identiteitspolitiek. Ze vrezen dat hun manier van leven wordt bedreigd. 51 procent van de Trump-Republikeinen denkt dat het voortbestaan van het land zoals zij dat kennen op het spel staat. Zo’n existentiële angst kan uitmonden in extreme actie. Niets voor niets viel in Amerikaanse media rond de 6de januari vaak het woord burgeroorlog. De term werd eind april ook gebruikt door Franse (oud-)generaals die Frankrijk bedreigd zien door ‘de politieke islam’ en anti-racisten die ‘onrust en zelfs haat zaaien tussen bevolkingsgroepen’.

De Franse president Macron is zich bewust van deze spanningen. Hij neemt stelling tegen radicaal-activistische ideeën over ras, gender en post-kolonialisme die volgens hem integraal worden geïmporteerd uit Amerika en ‘zelfhaat’ aanwakkeren. Met deze buiging naar rechts vist hij in de kiezersvijver van Marine Le Pen. Maar hij wil ook laten zien bepaalde rechts-populistische zorgen te begrijpen. Hij neemt die in gematigde vorm over teneinde het populisme onschadelijk te maken. De Britse premier Boris Johnson slokte zo de Brexit-beweging op.

Kill de extreemste ideeën

Het is de neutraliseringsstrategie: kill de extreemste ideeën van de populisten, maar neem sommige sentimenten serieus en bestrijdt woke-excessen. Als zelfs een lakei-in-jurk van de Efteling niet veilig is, is er niets meer veilig voor het woke-kapmes.

Natuurlijk is deze aanpak menig progressief een gruwel. Maar er moet iets gebeuren om de radicaliseringsmotor die de cultuuroorlog van beide kanten is uit te schakelen. Het mooiste zou zijn als de tijd leert dat Scurati en deze column te overdreven alarmistisch waren.

Arie Elshout is journalist.