‘We weten niet hoe fundamentele vrijheden zich tot elkaar verhouden’

Frankrijk moet de scheiding tussen kerk en staat strikter bewaken, zei president Macron op 2 oktober 2020, het islamitische separatisme moet worden bestreden. Twee weken later, op 16 oktober, werd leraar Samuel Paty onthoofd, nadat hij tijdens een les maatschappijleer over vrijheid van meningsuiting Mohammed-cartoons had getoond. De onthoofding leidde tot een fel debat over hoe de eeuwenoude, in de Republiek verankerde principes van vrijheid, gelijkheid en broederschap kunnen samengaan met modern multiculturalisme. Wat heeft het verhevigde debat over het vrije woord het afgelopen jaar teweeggebracht?

François Héran, antropoloog, demograaf en socioloog aan onderzoeksinstituut Collège de France en auteur van het boek Lettre aux professeurs d’histoire-géographie:

‘Na de aanslag is de vrijheid van meningsuiting heilig verklaard. Het wordt gezien als een absoluut recht. Natuurlijk, het is een vrijheid die kostbaar is en die we moeten vieren. Maar wat me heeft verbaasd, is de grote onwetendheid in Frankrijk over de oorsprong ervan. Al in de eerste verklaringen over mensenrechten rond de Franse Revolutie volgt op de vrijheid van meningsuiting ook de vrijheid van geweten. Die fundamentele vrijheden zijn ondeelbaar, met elkaar verweven en aan elkaar gelijk. Je kunt daar niet losse elementen uit nemen.

‘Het grote probleem dat we nu in Frankrijk hebben, is dat we niet weten hoe die twee zich tot elkaar verhouden. Sterker nog, we zijn geneigd de spot te drijven met iedereen die conflicterende principes met elkaar in balans probeert te brengen: kijk maar naar het commentaar op president Macron.

‘Een karikatuur is bedoeld om de macht te bespotten en religie te ontheiligen. Maar een onverwacht gevolg van de moord op Paty is dat we nu de karikatuur zelf heilig hebben verklaard. Het debat is daarmee absoluut geworden.

‘Het handvest voor laïcité op school en het programma voor moreel- en burgerschapsonderwijs suggereren dat je een overtuiging kunt beledigen zonder de gelovige te raken. Maar zo neigen we de gouden regel te vergeten die de mensenrechtenverklaring van 1789 inspireerde: wederzijds respect. Doe anderen niet aan wat je niet willen dat ze jou aandoen.’

Niek Pas, historicus aan de Universiteit van Amsterdam, gespecialiseerd in moderne Franse geschiedenis:

‘Het debat in Frankrijk over de laïcité is geïntensiveerd. Laïcité stoelt op drie principes: ieder heeft het recht om te geloven en om niet te geloven, er is een strikte scheiding tussen kerk en staat volgens het uitgangspunt ‘overal waar de staat is, is geen religie’, en ieder heeft recht op gelijkwaardig burgerschap, ongeacht wat je gelooft.

‘Begin dit jaar verscheen een kritisch rapport over de scheiding tussen kerk en staat in het Franse onderwijs. Die zou niet goed genoeg geregeld zijn. Als gevolg daarvan is een interministerieel comité opgericht om te controleren of de laïcité goed wordt toegepast in politiek en onderwijs. Het is een soort tweede onderwijsinspectie, met beambten die scholen afgaan om toe te zien op de juiste onderwijzing van de laïcité.

‘Er is veel discussie ontstaan over bijvoorbeeld de vraag of ouders met een hoofddoek leerlingen mogen begeleiden bij buitenschoolse activiteiten en of een schoolkantine halal moet zijn. Scherprechters als de rechts-conservatieve schrijver Éric Zemmour, die recent als een komeet is opgekomen in de peilingen voor de presidentsverkiezingen, gruwen van het idee. De populariteit van Zemmour, die de moord op Paty ziet als een voorbode en gelooft in omvolking, duidt erop dat de discussie over het vrije woord de debatten domineert tot en met de presidentsverkiezingen van volgend jaar.’

Wilfred de Bruijn, maakte een VPRO-serie over Frankrijk en woont in Parijs:

‘De manier waarop ook gematigde politici spreken is veranderd. Niet alleen extreem-rechts, maar ook middenpartijen hanteren een hardere en scherpere terminologie en neerbuigende termen. Symptomatisch was dat zelfs de minister van Onderwijs in het kabinet van Macron, Jean-Michel Blanquer, sprak van ‘islamo-gauchisme’. Die term wordt gebruikt voor een vermeend verbond tussen extreem-links en islamisme, waarbij links wordt verweten tolerant te zijn tegenover de radicale islam. Volgens de minister van Onderwijs richt dat denken grote schade aan op universiteit en zijn collega, minister van Hoger Onderwijs Frédérique Vidal, wilde er zelfs onderzoek naar laten doen. Dat was voor de moord ondenkbaar.’

‘En de angst is terug. Enkele weken terug vloog een straaljager over Parijs. Boven de stad brak het vliegtuig door de geluidsbarrière. Daarop klonk een harde klap. Veel Parijzenaars raakten in paniek en dachten dat er een aanslag was gepleegd. De luchtmacht heeft een persbericht moeten verspreiden dat het slechts een oefening was.

‘Die angst rees op na de aanslagen op de concerthal Bataclan en satirisch weekblad Charlie Hebdo in 2015 maar was de jaren daarop weggeëbd, ondanks aanslagen in bijvoorbeeld Straatsburg en Nice. Onderzoek van Le Monde wees uit dat de onthoofding van Paty de vrees had teruggebracht. Het effect was temeer zo groot omdat scholen heilig zijn in Frankrijk. Het is de ‘School van de Republiek’, de plek waar Fransen goede burgers worden en een eenheid vormen. Dat ideaal is met de moord op Paty aangevallen.’

Daan Roovers, filosoof, voormalig Denker des Vaderlands:

‘De moord op Paty drong ook door tot de Nederlandse schoolpleinen en beïnvloedde het debat hier. Er werden steeds meer vraagtekens gezet bij artikel 23 van de Grondwet. Enkelen opperden zelfs om religie maar te weren uit de klaslokalen.

‘Onderzoek heeft uitgewezen dat Nederlandse docenten angstig zijn geworden om gevoelige zaken te bespreken. Steeds meer leerkrachten willen conflicten in de klas vermijden en kiezen ervoor zaken als homoseksualiteit en religie niet te bespreken. Terwijl het juist belangrijk is dat leraren de wereld binnenhalen in de school. Filosoof Hannah Arendt zei al: de school is een oefenruimte. Daar moeten leerlingen een mening leren vormen.

‘Dat vergt veel van burgers, zeker nu de tolerantie voor meerstemmigheid afneemt. Dat zie je ook in de media, al kunnen mensen op dat gebied eenvoudigweg andere kanalen volgen. Dan praat je hoogstens langs elkaar heen. In het onderwijs kan dat niet: leerlingen kunnen geen kanaal uitzetten of wegschakelen, zij zitten op één school.’