Wat schiet je eigenlijk op met het ‘keihard aanpakken’ van ‘losgeslagen tuig’?

Het ‘keihard aanpakken’ van ‘losgeslagen tuig’ dat een ‘burgeroorlog’ begon in Eindhoven na het instellen van de avondklok, blijkt in de praktijk minder simpel dan de taal van de politici veronderstelt. Ga maar eens kijken bij de politierechter, waar vier jonge mannen verschijnen in de juridische snelkookpan: er is een ochtendje voor uitgetrokken maar het loopt uit tot in de middag en eindigt met een vraag.

Er is een schilder die, terug van zijn werk, in de stad wiet kocht met zijn vrienden en daarna, in wit schilderspak, terechtkwam in de rellen, iets omduwde (een parasol?) en door agenten in burger werd opgepakt (‘iedereen rende weg, ik bleef staan’). Drie minuten was hij op die plek geweest, een eind van het epicentrum van de rellen, bijna twee weken is hij al opgesloten in de gevangenis (dat mag omdat dit snelrecht is). De schilder zit in het examenjaar van zijn leerwerkopleiding en staat er goed voor, een strafblad doorkruist zijn carrière maar de officier blijft bikkelhard: ‘grof en schandalig’, en de rechter vonnist direct: ‘u heeft een rol gespeeld in het geweld in z’n totaliteit’.

Er is een zwakbegaafde jongen in wie justitie een leider herkent die de massa stond op te zwepen, daar is een filmpje van, en drie stenen gooide nadat hij werd geraakt door het waterkanon. Scootermonteur zonder vaste baan, volgt al dan niet een opleiding tot lasser, is af en toe dakloos. ‘Ik ben er niet heel slim in om dat allemaal te begrijpen, wat hier wordt gezegd’. Adoptiekind ‘met lieve ouders’ dat de eerste vijftien maanden van zijn leven in hongersnood verkeerde, wat een hersenbeschadiging verklaart: cognitieve stoornissen, gedragsstoornissen, licht verstandelijke beperking, begeleiding door de ggz, ‘ik moet ermee leren leven en het accepteren’. Maar persoonlijke omstandigheden doen er minder toe, justitie wil ‘uiting geven aan grote maatschappelijke verontwaardiging’ en heeft een richtlijn voor de strafmaat opgesteld die goed overeenkomt met wat de woedende politici in gedachten hadden: 6 maanden cel, onvoorwaardelijk. ‘Een laag IQ’, zegt de officier, ‘betekent niet dat de verdachte dit minder kan worden toegerekend’.

De snelheid van het snelrecht is adembenemend en het OM houdt de vier verdachten ook verantwoordelijk voor wat anderen hebben aangericht: verwoesten van een Pro Rail-auto, leegroven van een supermarkt, ook al waren ze daar niet bij. Degenen die dat deden, tientallen, misschien meer, staan vandaag niet voor de rechter, misschien komt dat nog. Misschien waren ze slimmer dan deze vier en geoefender in het ontlopen van de politie.

Er is een jongen van 19 die een steen in zijn handen had en in zijn telefoon zei dat hij ‘de kop van een wout’ ging raken. ‘Grootmanspraak’, zegt hij zelf, ‘gewoon een beetje het mannetje zijn in de groep’. Eis 5 maanden onvoorwaardelijk, maar de rechter geeft twee weken bij gebrek aan bewijs. Er is een jongen van 18, zijn ouders schreven de rechtbank een brief: adhd met aandachtsstoornis, impulsief kind, ‘eerst nadenken en dan pas iets doen, ik probeer het echt te leren’, daarom gooide hij naar eigen zeggen die steen uiteindelijk niet. De officier wil de gehele waarde van de Pro Rail-auto op hem verhalen, al was hij niet betrokken bij de sloop: ‘schofterig gedrag’, 8 maanden cel, de helft voorwaardelijk.

Dan begint zijn advocaat over de trias politica, er is een ‘enorme druk’ vanuit de politiek geweest om hard te zijn, zegt hij: zowel de premier als de minister van Justitie bemoeiden zich publiekelijk met de strafmaat. Of we dat een beetje uit elkaar kunnen houden. De officier reageert gebeten op het ‘college’ en de ‘insinuerende vraagstelling’, een teken dat de advocaat raak schiet.

‘Snelrecht is niet zonder meer goed recht of eerlijk recht’, schreef Gerard Spong in de NRC, want er is geen tijd om getuigen te horen, of om de psychologie van de dader in beeld te krijgen, of om rustig na te denken over een sanctie die meer is dan vergelding. Vier rechtszaken samengeperst in woede en onbegrip, met een dwingende richtlijn die precies past in het politieke plan van de demissionaire minister Dekker: geen taakstraf, dat is soft.

De vraag is: hoe komen deze jonge mannen straks uit de gevangenis en wat levert dat keihard aanpakken uiteindelijk op?