Wat het Centraal Planbureau de wereld te bieden heeft

Zoals de Canadees Jason Jacques het zegt klinkt het niet eens pathetisch: This is a great gift from the Netherlands to the world. Een cadeau van Nederland aan de wereld van de politiek, om precies te zijn. Het land dat die wereld eerder verrijkte met dierenpartijen (Marianne Thieme legt het planeetbreed uit) en het poldermodel (Herman Tjeenk Willink legde de Spanjaarden al eens uit hoe dat werkt) kan ook goede sier maken met het Centraal Planbureau.

Dat de naam doet denken aan iets wat uit het Oostblok kwam aangewaaid, is dan maar jammer. Het CPB is een oer-Nederlandse vinding. Forum voor Democratie zou de organisatie rustig aan zijn geliefde lijstje met Spinoza, Huygens, Coen, Teylers en andere uit de Rijndelta afkomstige vernieuwers kunnen toevoegen.

Tot maandag had ik daar geen vermoeden van. Dat het CPB, en met het CPB trouwens ook het Planbureau voor de Leefomgeving, elke paar jaar de verkiezingsprogramma’s doorrekent van alle politieke partijen, zodat zichtbaar wordt gemaakt wat hun plannen kosten, beschouwde ik als een vanzelfsprekendheid. Zo hoort dat in een normale democratie: je hebt er als kiezer recht op te weten wat plannen kosten voordat je je stem uitbrengt.

Dat is dus niet zo. Canada en Australië hebben sinds een paar jaar vergelijkbare instellingen, weliswaar tien maal kleiner dan onze planbureaus. In Litouwen worden eerste schreden gezet; Spanje, Nieuw-Zeeland, Engeland en Luxemburg tonen belangstelling. Al die landen kijken naar Nederland om te achterhalen hoe het moet. ‘We zijn trendsetter’, zegt CPB-directeur Laura van Geest, die de zeldzame gave heeft getallen een zekere opgewektheid mee te geven.

Elders vragen ze consultants of denktanks te berekenen wat partijplannen kosten. Dit is beter, vinden ze bij de planbureaus. Omdat je weet wie het onderzoek bekostigt en omdat je als planbureau toegang tot alle bronnen hebt.

In de Rolzaal, de bovenkamer van de Ridderzaal, hield het CPB deze week een bijeenkomst: ‘De doorrekening van verkiezingsprogramma’s door internationale bril’ – een titel waarvan het bloed niet meteen sneller gaat stromen. Wat helemaal past bij de aard van het werk van het CPB. Het vertraagt de polsslag van de politiek.

Minstens zo belangrijk: het CPB zet de klokken gelijk. Als, zoals in 2012, wordt voorgerekend dat er een begrotingsgat van 16 miljard euro moet worden gedicht, stemmen alle partijen – ook de oppositie – hun begroting daarop af: ergens moet die 16 miljard euro worden gevonden. Het speelveld van de verkiezingen wordt daarmee verlegd; in andere landen kan alleen al de omvang van de tekorten inzet van de verkiezingen zijn.

Het waren dertig jaar geleden de partijen zelf die om een doorrekening van hun plannen vroegen. Inmiddels is de exercitie algemeen geaccepteerd en ondergaan partijen haar vrijwillig. Die vrijwilligheid geldt voor alle zusterinstellingen. Alleen in België is doorrekening verplicht, die verloopt volgens een streng, wettelijk vastgelegd tijdpad.

Bij de laatste landelijke verkiezingen legden alleen PVV, 50Plus en Partij voor de Dieren hun programma niet voor aan het CPB. Het zit diep in ons systeem, zei voormalig minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem. ‘Omdat we bereid zijn tot compromissen, moeten we het eens zijn over de cijfers. Zoiets vind je nergens.’

De vraag is vervolgens: wat wil je berekenen. Buitenlandse planbureaus leggen de nadruk op financieel-economische resultaten. Nederland is, zeker sinds in 2008 het Planbureau voor de Leefomgeving begon, een flinke stap verder. Verkiezingsprogramma’s worden doorgerekend op hun gevolgen voor milieu, mobiliteit en energiegebruik. Wellicht komt daar welbevinden bij, als het Sociaal en Cultureel Planbureau gaat meedoen. Zo compleet, het hoeft alleen nog maar werkelijkheid te worden.

De buitenlandse sprekers legden nog maar eens uit wat de voordelen zijn van zo’n neutrale doorrekening. Het beperkt het cynisme bij de kiezer, zei Lisa von Trapp van het OECD. Het zorgt dat regeringspartijen en oppositie eenzelfde vertrekpunt hebben, zei Gareth Tunks uit Australië. De geloofwaardigheid van partijen wordt vergroot, vond de Canadees Jacques. Partijen kunnen tonen dat ze klaar zijn om te regeren, zei Janis Platais uit Litouwen.

Het rekenwerk, daar komen die buitenlandse planbureaus zelf wel uit. ‘Zo ingewikkeld is het niet, we gaan niet voor de Nobelprijs’, zei Jacques. Wat ze van het CPB wel hopen te leren, ligt op het communicatieve vlak: hoe worden de resultaten met partijen gedeeld, hoe informeer je de kiezer? CPB is een helder merk, zei Jacques. ‘Dat willen wij ook worden.’ Want ook een Planbureau wil meer zijn dan spreadsheets en sluitende begrotingen.

In een tijd van alternatieve feiten is dit een traditie om te koesteren.