Verdrietig is het wel, wanneer de komst van de herfst je ontgaat omdat je vergat naar buiten te kijken

De bladeren van de oude lindebomen voor het huis zijn gelig en hangerig geworden. Dat moet vannacht zijn gebeurd, want gisteren zaten de frisgroene blaadjes nog stevig aan hun stengeltjes. Dacht ik toch. Als ik niet oppas zijn morgen de bladeren op straat door de auto’s tot dikke pap gereden en is het ineens, pats, alweer herfst.

Iris Murdoch, de Engelse schrijfster en filosoof, hield ervan om naar buiten te kijken. Ze hield er ook erg van om vanachter haar bureau te schrijven over het belang van naar buiten kijken. In een beroemd passage uit The Sovereignty of Good beschrijft ze hoe ze uit het raam zit te staren in ‘een wat nerveuze en verontwaardigde bui, niet bewust van de omgeving, waarschijnlijk in beslag genomen door gedachten over reputatieschade’, totdat ze ineens een torenvalk ziet zweven.

Opeens is alles anders, en is het ‘mistroostige zelf met zijn gekwetste ijdelheid’ verdwenen en is er ‘niets anders dan de torenvalk’. Wanneer haar hoofd weer volstroomt met gedachten over haar werk en haar reputatie, lijkt het allemaal een stuk minder belangrijk dan daarvoor.

Deugdzamer

Aandacht voor schoonheid, zij het in de kunst of in de natuur, heeft voor Murdoch een belangrijke morele functie, het maakt ons deugdzamer. Door aandachtig naar lindebomen of torenvalken te kijken vergeten we onszelf even, en al onze gevoelens van wrok, wraak en wroeging.

Ik vond het een paar jaar terug prachtige filosofie: je ego laten doen verdampen door het Schone, maar inmiddels schijnt het me ook wat wereldvreemd toe. Het is ongetwijfeld waar dat wanneer we in beslag worden genomen door de natuur om ons heen of door een indrukwekkende expositie, we even worden losgeweekt van onszelf en de ruimte krijgen om op een andere manier naar de wereld te kijken. We zijn even minder gericht op het ego.

Maar deugdzamer? Mens- en wereldvriendelijker? Ik vrees dat de gemiddelde rotzak ook prima van valkjes, glooiende heuvels en stokrozen kan genieten. En door mijn aandacht voor bergen en rotsen waar ik, inderdaad, heerlijk mezelf even kan vergeten, ben ik niet minder C0₂ uit gaan stoten, eerder meer, omdat ik er steeds zo nodig heen moet.

Nescio

Nee, geef mij liever Nescio. 21 November, tram 2 uur 10 terug. Zeer warm, later winderig (November-lente) met gezellige grijze lucht. Lineke Frerichs schrijft in de Nescio- biografie dat hij als 18-jarige al de kunst verstond zich te laten ‘wegmaken door een strookje smal water met bruin riet in misthulling’.

Terwijl wij naar verre uithoeken met vulkanen, palmbomen en ruïnes moeten vliegen om onszelf even te vergeten, wandelde Nescio door heel Nederland, vaak tochten van zo’n
30 km of meer, waar hij godzijdank voor ons geregeld notities van maakte.

28 juli. Meer eind Augustus dan eind Juli, al iets weemoedig. (...) Nauwelijks zichtbare meeuw, laag over 't water, alsof i eigenlijk niet bestond. // 17 augustus. Teer Augustus licht op blaadjes en stammen: de zomer zooals men zich die ’s winters voorstelt.

Uit Nescio’s Natuurdagboek valt uit niets op te maken dat hij van mening is dat zijn wandeltochten moreel aanbevelenswaardig zijn of dat hij er zelf een beter mens van werd. Eerder het omgekeerde: terwijl hij in Veere rondzwerft en zich verliest door aldoor hetzelfde te doen ‘net als het water’, wacht zijn vrouw hoogzwanger geduldig tot hij terug komt. ‘Zoo ging ’t altijd’, schrijft hij in het verhaal Insula Dei, ‘ik had me dat in m’n hoofd gehaald, ik wou eruit, ik moest ’t weer ergens zoeken.’ Hij ‘kon ook niet anders’.

Misschien maakt diepe, zelfloze aandacht voor natuurschoon, Murdoch ten spijt, ons eerder onbeschoft dan deugdzaam. Nog waarschijnlijker is het allemaal met ethiek niets van doen heeft. Maar verdrietig is het wel, wanneer de komst van de herfst je ontgaat omdat je vergat naar buiten te kijken.

31 juli. Verlangd naar een tintelenden dag in November.

Fleur Jongepier is filosoof en essayist voor Bij Nader Inzien. Zij schrijft om de week een wisselcolumn met Erdal Balci.