Van de zaak-Rachel Hazes tot de betoging op de A12: het Barbra Streisand-effect doet zich vaak voor

Vorige week schreef ik hier over ‘de gecremeerde kroket’, de uitdrukking die roddelkoningin Yvonne Coldeweijer van de rechter niet langer mag gebruiken om Rachel Hazes te karakteriseren. Direct na de rechterlijke uitspraak werd de gecremeerde kroket trending op sociale media.

Op dat stukje ontving ik nogal wat reacties, onder meer van een lezer die concludeerde dat hier sprake was van het Streisand-effect, een klassiek geval zelfs. Het lijkt me dat deze lezer gelijk heeft, maar niet alleen dat. In onze gedigitaliseerde wereld kom je het Streisand-effect steeds vaker tegen en het zou mij niet verbazen als het op den duur even bekend wordt als de pavlovreactie of de selffulfilling prophecy.

Het Streisand-effect is inderdaad ontleend aan de zangeres Barbra Streisand, die in 2003 een rechtszaak begon toen op een website een luchtfoto verscheen van haar schitterende huis in een duinpan in Malibu. De zangeres vond dat daarmee haar privacy was geschonden. Tot dan was de foto nauwelijks bekeken, maar eenmaal het object van een juridische twist, liep het aantal bezoekers van de website in één maand op tot 420 duizend. Mevrouw Streisand eiste 50 miljoen dollar schadevergoeding, maar die kreeg ze niet. Ze verloor. Sindsdien staat haar huis pontificaal op Wikipedia en hebben miljoenen er verlekkerd naar gekeken. Nieuwsgierigheid is de dochter van de jaloezie, heeft Molière al gezegd.

Zie daar ook het Streisand-effect: onbedoeld de aandacht vestigen op iets dat men juist verborgen had willen houden. Als Rachel Hazes en haar advocaat op de hoogte waren geweest van het Streisand-effect, hadden ze misschien niet aangedrongen op een verbod van de belediging die daarna snel zou worden opgenomen in het collectieve geheugen.

Er zijn meer recente voorbeelden van het Streisand-effect. Zo attendeerde Ewoud Sanders in NRC Handelsblad op de Amsterdamse hoogleraar B., die na beschuldigingen van grensoverschrijdend gedrag naar de rechter stapte om te voorkomen dat zijn naam en die van zijn werkgever openbaar zouden worden, hetgeen ertoe leidde dat er zo druk werd gegoogeld dat in de kortste keren alle belangstellenden precies wisten over wie het nou eigenlijk ging.

En dan heb je bijvoorbeeld de Tong van Lucifer, een beeld in Almere van de kunstenaar Ruud van de Wint (1942-2006), dat veel mensen vermoedelijk nooit zouden hebben gezien als de SGP het niet als godslasterlijk verwijderd wilde hebben. Een mooi beeld, als je het mij vraagt. Het staat nog steeds in een weiland bij Almere godslasterlijk te wezen, al is de naam verkort tot: De Tong. Een ander voorbeeld heeft zich onlangs nog bij de Volkskrant zelf afgespeeld, toen een tekening van Jos Collignon werd verwijderd en onze lezers ongemeen nieuwsgierig werden naar wat, cartoonesk gesproken, het daglicht niet had kunnen verdragen.

Ook op andere terreinen doet zich het Streisand-effect voor. Neem de demonstratie op de snelweg A12. De gemeente Den Haag wilde die voorkomen, omdat zij gevaarlijke situaties zou opleveren. Daartoe ging men over tot voortijdige arrestaties, met als gevolg dat de opkomst – ondanks uitgebreide voorzorgsmaatregelen – alle verwachtingen overtrof. Vanuit het oogpunt van de demonstranten kon het succes niet groter zijn. Hun actie haalde alle media en hun leider verscheen in Buitenhof om de burgemeester van Den Haag een lesje te leren, die dan ook deemoedig het hoofd boog.

Bij dit soort acties staat de overheid voor een hopeloos dilemma. Neemt de overheid harde maatregelen, dan laadt zij het verwijt op zich het demonstratierecht te ondermijnen. Blijft de overheid passief en legt zij de verantwoordelijkheid bij de demonstranten, dan krijgt zij ongetwijfeld toch de schuld als er een ongeluk gebeurt. Betekent het recht op demonstratie ook het recht om te demonstreren waar je maar wilt? Activisten beklagen zich er terecht over dat met twee maten wordt gemeten, aangezien de kentekenloze tractoren van de boeren geen strobreed in de weg is gelegd.

Aan de andere kant zou het niet meer dan redelijk zijn wanneer voetbalclubs bij wangedrag van hun supporters zouden betalen voor de inzet van politie, ook wanneer die buiten het stadion plaatsvindt. Als je vindt dat politie en justitie demonstraties op de snelweg dienen te faciliteren, dan zou daar ook voor betaald moeten worden, maar daar hoor je tot nu toe weinig over. Eigenlijk kan een overheid het in deze positie nooit goed doen.

Alles wat verhuld, verborgen of verboden dreigt te worden, stijgt onmiddellijk in onze aandacht en in onze achting. Natuurlijk kan op allerlei mogelijke manieren ook misbruik worden gemaakt van het Streisand-effect. Uitgevers weten het: een relletje is altijd goed voor de verkoop. Een ‘ongecensureerde’ uitgave doet het goed en automerken brengen graag een ‘limited edition’ op de markt. Overigens bevat dit stuk, voor wie goed leest, een geheim over een beroemd persoon.