Val van de Berlijnse Muur bracht vrijheid – en instabiliteit

Soms zou je bijna denken dat historische vooruitgang bestaat. Een mooi voorbeeld is de val van de Berlijnse Muur in november 1989, nu dertig jaar geleden. Dat was het einde van een akelige dictatuur in de Oostbloklanden. En het einde van de illusie dat het marxisme een bruikbare ideologie is. Het einde ook van de het Sovjetimperium en de Koude Oorlog. ‘Wonderjaar’ 1989 was ongetwijfeld de grootste historische gebeurtenis sinds 1945.

Naïeve geesten, zoals Francis Fukuyama, meenden zelfs dat het ‘einde van de geschiedenis’ was aangebroken. Met de overwinning van het liberalisme was de geschiedenis eigenlijk ‘af’. Een a-historische gedachte, zoals alleen een politicoloog kan bedenken. Historici weten beter: de geschiedenis dendert altijd voort en brengt altijd nieuwe ellende. De fundamentele veranderingen in de naoorlogse status quo leidden onvermijdelijk tot nieuwe problemen. Om de drie belangrijkste te noemen: de ondergang van de Sovjet-Unie, de Europees-Amerikaanse relaties en de gevolgen van de Duitse eenwording voor Europa.

De Sovjet-Unie verloor op dramatische en vernederende manier haar imperium. Een mogendheid die de nazi’s had verslagen en veertig jaar Koude Oorlog had volgehouden, ging roemloos ten onder. Het tragische is dat Rusland er sinds 1990 nauwelijks beter aan toe is. Het bnp is lager dan dat van de Benelux, de gemiddelde leeftijd daalt en van een serieuze politieke cultuur is geen sprake. De discrepantie tussen de werkelijke macht en de grootheidswaan van Poetin maakt het revanchistische Rusland tot een gevaarlijk land. De enige hoop is dat de jeugd in opstand komt, maar vooralsnog vertrekt die liever naar Berlijn, Tel Aviv of New York.

Dollemansrit

In de tweede plaats werd door het wegvallen van de gemeenschappelijke vijand het Atlantisch bondgenootschap losser. Europa, met name Frankrijk en Duitsland, namen afstand van de avonturen van Bush Jr. Het weifelende buitenlandse beleid van Obama en de dollemansrit van Trump hielpen ook al niet de banden weer aan te halen. Tragisch, want de VS en Europa zijn democratische bolwerken in een wereld geteisterd door hele- en halfgare dictators.

In de derde plaats veranderden door de Duitse eenwording de machtsverhoudingen in Europa. Zo waren tot 1990 de grote Europese landen ongeveer even groot. Maar door de eenwording kreeg Duitsland in één klap 80 miljoen inwoners en beschikt het over een veel sterkere economie. Door het verdwijnen van het IJzeren Gordijn veranderde ook de ligging van de voormalige Bondsrepubliek. Van een plek aan de rand van West-­Europa, werd Duitsland een land met een centrale positie in het nieuwe ­Europa. Tot op zekere hoogte is dat een terugkeer naar de situatie van vóór 1945: een groot land met een sterke economie en maar liefst negen buren in het midden van Europa.

De regeringen Kohl en Schröder hadden het tussen 1990 en 2005 veel te druk met het opruimen van de ruïnes van het socialisme. Pas onder Merkel keerde Duitsland vanaf 2005 terug op het wereldtoneel. Merkel nam in tal van crises het voortouw. Ze deed dat met een mengeling van bescheidenheid en kordaatheid. Duitsland werd ook relatief sterker, omdat de andere landen achterop raken. De Italiaanse politiek kwam in handen van circusdirecteur Berlusconi en inmiddels hebben de clowns het circus overgenomen. De economie stagneert al bijna twintig jaar.

Houdini-act

Ook de Franse economie is aan groot onderhoud toe. Maar de achtereenvolgende presidenten deinsden terug voor harde maatregelen. Ze zijn bang voor stakingen en actievoerders. De Gele Hesjes vormen daarvan een voorlopig hoogtepunt. Spanje herstelde zich glansrijk van veertig jaar Franco-dictatuur, maar ontspoort momenteel in broedertwisten. Groot-Brittannië is uit onvrede met de dominante rol van Duitsland bezig met een Houdini- act, maar de sleuteltjes van het dwangbuis lijken definitief zoek.

Tussen Oost- en West-Europa is de aanpak van migratie de inzet van heftige conflicten. Daar komt nog bij dat in sommige landen de rechtsstaat onder druk staat. Sinds 1989 is er veel ten goede veranderd. Miljoenen mensen zijn bevrijd van een stompzinnige ideologie en bijbehorende kwaadaardige dictatuur. De economieën in het Oostblok vertonen gestage groei en dalende werkloosheid. Nog nooit waren Europeanen zo rijk en zo gezond.

Maar door de val van de Muur en het einde van de Koude Oorlog ontstond een geheel nieuwe dynamiek. We zien het verdwijnen van de politieke stabiliteit in de grote Europese landen, inclusief Duitsland. En een gevaarlijke verzwakking van Rusland, het terugtreden van de VS en de opkomst van de Chinese wereldmacht. Wat dat laatste betekent, wordt elke dag duidelijk gemaakt in Hongkong.

Wat de toekomst brengt weet alleen Greta Thunberg, het ‘einde van de geschiedenis’ was ‘1989’ zeker niet.

_{Willem Melching is historicus.}