Soms lijkt het wel of techverklaringen de nieuwe breinverklaringen zijn geworden

Radicale boeren, die vinden elkaar op sociale media. Willen we de geest terug in de fles krijgen, is daarom een ‘indringend debat over de verantwoordelijkheid van de grote techreuzen achter de sociale netwerken’ nodig, die gedwongen moeten worden om te voorkomen dat ‘mensen via hun algoritmes in steeds donkerder tunnels belanden’. Aldus het Volkskrant Commentaar van 29 juni.

Een opmerkelijke passage, zo vond ook universitair hoofddocent communicatiewetenschap Damian Trilling die twitterde dat het toch jammer was ‘dat er dan weer een sneer richting ‘algoritmes’ in zo’n commentaar moet worden gefietst’. Jammer, omdat de digitale plekken waar dergelijke radicale acties worden gepland helemaal niet zijn uitgerust met slimme algoritmes zoals die van YouTube.

Het is ook jammer omdat het te simpel is. De gedachtegang lijkt te zijn: er vinden radicale acties plaats, algoritmes hebben het vermogen mensen tot radicale dingen te brengen, één en één is twee. Er zullen ongetwijfeld boeren zijn die door wie en wat ze online tegenkwamen verder zijn doorgeschoten. Maar het idee dat Big Tech een grote rol heeft wanneer het gaat om boeren die hele snelwegen lam leggen, met een tractor inrammen op een politiewagen, ministers intimideren – dat is wensdenken.

Ook als de techreuzen met de hand op de borst beloven, dan wel met de neus op het wetboek worden gedwongen, om verantwoordelijkheid te nemen om online radicalisering tegen te gaan, dan nog zullen we moeten dealen met de inhoudelijke redenen waarom er overal hooibalen in de fik staan. Dan moeten we het hebben over, zoals Laurens Jan Brinkhorst – die van 1999 tot 2002 minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij was – zegt, dat we nu ‘dertig jaar te laat zijn met ingrijpen’ omdat er ‘jarenlang onwil is geweest om de sector te herzien en de omvang te beperken’. Dan moeten we het hebben over het gevoel van onrechtvaardigheid van boeren, legitiem of niet, en waar dat vandaan komt.

Het is geen vraag of online platforms haatzaaien, intimidatie, agressie en tunnelvisie in de hand kunnen werken. Het is ook geen vraag of techreuzen hun terughoudende rol daarin, gegrond in een karikaturaal liberaal idee van vrijheid van meningsuiting, moeten herzien. En het is geen vraag of we hun dat vriendelijk moeten vragen zelf beter te doen, met gezellige ethische commissies, of dat we dat bij hen moeten afdwingen. Wél moeten we ons afvragen hoe groot de rol van technologie precies is en of perverse algoritmes iets ex nihilo veroorzaken, of iets versterken wat er al is.

We zagen het eerder bij Brexit, de Amerikaanse verkiezingen die Trump in het zadel hielpen, de bestorming van het Capitool. In deze gevallen moeten we wel degelijk techgiganten en hun algoritmes aankijken. Maar het is naïef, problematisch zelfs, om te denken dat dit allemaal door Big Tech komt en hun pogingen tot politieke manipulatie. Het heeft iets verzachtends – het is allemaal de schuld van Facebook, YouTube en co – maar het is ook te makkelijk.

Pijnlijk veel Britten wilden écht uit de EU, onnoemelijk veel Amerikanen wilden écht een idioot als Trump als president, en onnoemelijk veel burgers zullen radicale dingen gaan doen in de toekomst. Daar zullen techgiganten en hun algoritmes zeker een rol in spelen, maar burgers blijven wezens met wensen, angsten en drijfveren. Technologie kleeft altijd ergens aan vast: aan emoties, aan mensen, aan waarden, aan rechtssystemen, aan culturen, aan maatschappijen.

Soms lijkt het wel of techverklaringen de nieuwe breinverklaringen zijn geworden. Waar het tot voor kort populair was om te denken dat we slechts mascotten zijn van ons brein, lijken we nu mascotten te zijn geworden van Big Tech. Volgens Yuval Noah Harari zijn we binnenkort niet meer dan een ‘hackbaar dier’ en hebben de concepten ‘individu’ en ‘vrijheid’ hun betekenis verloren. Maar of we het willen of niet, er zijn wel degelijk individuen die zich de vrijheid permitteren om met tractoren politieversperringen voor het woonhuis van de minister omver te rijden. De oplossing is dan niet om Silicon Valley te bellen.

Fleur Jongepier is filosoof en essayist voor Bij Nader Inzien. Zij schrijft om de week een wisselcolumn met Erdal Balci.