Schrijver Michel Houellebecq: ‘Deze epidemie is tegelijkertijd beangstigend en oersaai’

Het valt niet te ontkennen: de meeste e-mails van de laatste weken waren vooral bedoeld om te controleren of de ander niet gestorven of stervende was. Maar was die controle eenmaal verricht, dan probeerden we toch interessante dingen te zeggen, wat niet makkelijk was, omdat deze epidemie het voor elkaar kreeg om tegelijkertijd beangstigend en oersaai te zijn. Een banaal virus, op weinig glorieuze wijze verwant met obscure griepvirussen, gedijend onder omstandigheden die we slecht kennen, met vage kenmerken, nu eens goedaardig dan weer dodelijk, niet eens seksueel overdraagbaar: kortom, een virus zonder eigenschappen. De epidemie mocht dan over de hele wereld elke dag duizenden slachtoffers maken, ze wekte toch de merkwaardige indruk een non-event te zijn. Trouwens, mijn gewaardeerde collega’s (ja, sommigen zijn dat inderdaad) hadden het niet zozeer over de epidemie zelf, als wel over de lockdown; en aan een aantal van hun observaties zou ik hier graag mijn bijdrage willen toevoegen.

Frédéric Beigbeder (uit Guéthary in de Pyrénées-Atlantiques). Een schrijver ziet toch al niet veel mensen, die leeft als kluizenaar met zijn boeken, de lockdown verandert daar niet veel aan. Helemaal mee eens Frédéric, qua sociaal leven verandert er bijna niks. Er is alleen één ding dat je vergeet (waarschijnlijk omdat je op het platteland woont en dus minder zwaar wordt getroffen door het verbod): een schrijver heeft behoefte om te lopen.

Oud meningsverschil

Deze lockdown lijkt me een buitenkans om een oud meningsverschil tussen Flaubert en Nietzsche te beslechten. Ergens (ik ben vergeten waar) beweert Flaubert dat je alleen zittend goed kunt denken en schrijven. Protesten en spotternijen van Nietzsche (ik ben ook vergeten waar), die hem zelfs voor nihilist uitmaakt (het is dus in de periode dat hij dat woord al te pas en te onpas is gaan gebruiken): hijzelf heeft al zijn boeken lopend geconcipieerd, alles wat niet lopend wordt geconcipieerd is waardeloos, hij is trouwens altijd een dionysische danser geweest enzovoort. Nu zal ik niet snel van overdreven sympathie voor Nietzsche worden verdacht, maar ik moet toch erkennen dat hij in dit geval degene is die gelijk heeft. Proberen te schrijven als je niet elke dag meerdere uren kunt wandelen in een constant ritme, moet sterk worden afgeraden: de opgehoopte zenuwspanning komt niet los, de gedachten en beelden blijven pijnlijk ronddraaien in het arme hoofd van de schrijver, die dan algauw prikkelbaar of zelfs gek wordt.

Het enige wat echt telt is het mechanische, machinale ritme van de wandeling, niet zozeer om nieuwe ideeën te krijgen (hoewel dat alsnog kan gebeuren) maar om de conflicten te sussen die aan de werktafel uit de botsing van opborrelende ideeën zijn ontstaan (en op dat punt heeft Flaubert niet helemaal ongelijk); wanneer hij vertelt over de denkbeelden die hij heeft uitgewerkt op de rotsige hellingen van het achterland van Nice en in de weilanden van Engadin enzovoort, raaskalt Nietzsche een beetje: behalve wanneer je een reisgids schrijft, hebben de landschappen waar je doorheen komt minder belang dan het innerlijk landschap.

Sciencefiction

Catherine Millet (die normaliter eerder in Parijs woont, maar zich toevallig in Estagel in de Pyrénées-Orientales bevond op het moment dat het reisverbod van kracht werd). De huidige situatie doet haar op een nare manier denken aan het sciencefiction-gedeelte van een van mijn boeken, Mogelijkheid van een eiland.

Het is toch wel echt goed om lezers te hebben, zei ik tegen mezelf toen ze me dat schreef. Want ik had zelf het verband niet gelegd, terwijl het toch overduidelijk is. En nu ik eraan terugdenk: dit was precies hoe ik het uitsterven van de mensheid destijds voor me zag. Het absolute tegendeel van een spektakelfilm. Iets tamelijk droefgeestigs. Individuen die ieder in hun eigen cel wonen zonder fysiek contact met hun soortgenoten, enkel wat uitwisselingen per computer, maar steeds minder.

Emmanuel Carrère (Parijs-Royan; hij lijkt een geldige reden te hebben gevonden om zich te verplaatsen). Zullen er interessante boeken ontstaan, geïnspireerd door deze periode? Dat vraagt hij zich af.

Dat vraag ik me ook af. Ik heb mezelf echt die vraag gesteld, maar eigenlijk denk ik van niet. Over de pest is in de loop der eeuwen een heleboel verschenen, schrijvers vonden de pest erg interessant. Maar nu weet ik het zo net nog niet. Sowieso geloof ik al geen halve seconde dat ‘niets meer hetzelfde zal zijn als voorheen’, zoals je nu overal hoort beweren. Integendeel, alles zal precies zo blijven als het was. Het verloop van deze epidemie is zelfs opmerkelijk normaal. Er is geen goddelijk decreet op grond waarvan het Westen voor eeuwig de rijkste en meest ontwikkelde zone van de wereld zou moeten zijn; die periode is al een tijdje voorbij, en daarmee zeg ik niks nieuws. En als je op detailniveau kijkt, doet Frankrijk het iets beter dan Spanje en Italië, maar minder goed dan Duitsland; ook dat is geen grote verrassing.

Versnelling

Wat het coronavirus juist wel als voornaamste resultaat zou moeten hebben, is een versnelling van bepaalde historische processen die al aan de gang waren. Alle technologische veranderingen, of ze nu klein (video on demand, contactloos betalen) of groot (thuiswerken, online winkelen, sociale media) zijn, hebben al sinds een flink aantal jaren in de eerste plaats een afname van materiële en vooral menselijke contacten tot gevolg gehad. De corona-epidemie geeft aan die algemene tendens een prachtige bestaansreden: menselijke relaties lijken iets obsoleets te krijgen. Het doet me denken aan een verhelderende vergelijking die me opviel in een tekst tegen kunstmatige voortplanting, geschreven door een actiegroep die ‘De chimpanzees van de toekomst’ heet (ik heb ze op internet ontdekt; ik heb nooit beweerd dat internet alleen maar nadelen had). Dus ik citeer: ‘Binnenkort zal zelf kinderen verwekken, gratis en op goed geluk, net zo absurd lijken als liften zonder internetplatform.’ Carpoolen, woningdelen, we hebben de utopieën die we verdienen, nou ja, ander onderwerp.

Al even onjuist zou het zijn om te beweren dat we het tragische, de dood, de eindigheid enzovoort hebben herontdekt. De door Philippe Ariès mooi beschreven trend is nu al sinds meer dan een halve eeuw dat de dood zoveel mogelijk moet worden verhuld; nou, zo discreet als de afgelopen weken is de dood nog nooit geweest. De mensen sterven eenzaam op hun kamer in het ziekenhuis of in het verzorgingstehuis, ze worden meteen begraven (of gecremeerd? crematie past beter bij de tijdgeest), zonder genodigden, in het geheim. Deze slachtoffers, die zijn gestorven zonder dat iemand erover kan vertellen, zijn enkel nog een eenheid in de statistiek van het dagelijkse dodental, en de angst die zich onder de bevolking verbreidt naarmate dat aantal toeneemt heeft iets merkwaardig abstracts.

Een ander cijfer dat deze weken heel belangrijk is geworden, is de leeftijd van de zieken. Tot wanneer moeten ze worden gereanimeerd en behandeld? 70, 75, 80 jaar? Dat hangt kennelijk af van de vraag waar op de wereld je woont; maar in elk geval was nog nooit zo kalmpjes onbeschaamd het feit verwoord dat mensenlevens niet altijd en overal dezelfde waarde hebben; dat je vanaf een bepaalde leeftijd (70, 75, 80 jaar?) eigenlijk al een beetje dood bent.

Al die tendenzen bestonden zoals gezegd al vóór het coronavirus; ze hebben zich alleen maar duidelijker gemanifesteerd. We zullen na de lockdown niet in een andere wereld wakker worden; het zal dezelfde wereld zijn, alleen wat erger.

_{Vertaling Martin de Haan}