Referenda zijn in strijd met de democratie

Tijdens het raadgevend referendum in Nederland over het associatieverdrag met Oekraïne op 6 april van dit jaar spraken sommige Duitse media ronduit van 'referendumzwendel'. De herinnering aan de frauduleuze 'volksafstemmingen' uit de jaren dertig is daar nog niet verdwenen. Afgezien van enkele uitzonderingen, behoren referenda inderdaad tot het standaardrepertoire van dictatoriale regimes, zoals nu bijvoorbeeld die van Poetin en Erdogan. Die zijn erop uit met gebruik van propaganda, bedrog en manipulatie via referenda hun veelal desastreuze politiek een schijn van legitimiteit te geven. Nu zijn leugen en bedrog in de politiek uiteraard niet beperkt tot dictaturen, ze komen ook voor in parlementair democratische stelsels. Onder andere rondom referenda. Mede daarom horen referenda, die voorts fundamenteel in tegenspraak zijn met alle beginselen van parlementaire democratie, niet thuis in dergelijke stelsels.

De initiatiefnemers van het Nederlandse referendum hadden van meet af aan een dubbele agenda. Waren zij oprecht bezorgd over de moeizame ontwikkeling van Oekraïne, over de associatie van dat land met de EU, dan wel over de strategie van de EU ten opzichte van omringende staten of de buitenlandse politiek van Nederland? Daar bleek weinig tot niets van. Aanvankelijk werd nog wel even gepoogd die indruk te wekken, maar het ontbrak betrokkenen vrijwel geheel aan kennis, inzicht en politieke visie en al spoedig kwam de aap uit de mouw. Zoals een van de initiatiefnemers zich liet ontvallen, was het referendum eigenlijk bedoeld als 'een leuk dingetje voor de zomer' en enkele weken voor de stemming werd doodleuk verklaard dat Oekraïne de initiatiefnemers 'niets kon schelen'.

'Proteststem'

Van een streek van Pietje Bell tot de benauwde spruitjeslucht van 'eigen volk eerst'. De populisten van links en van rechts, de SP en de PVV, waren er als de kippen bij. Dat bleek het ware motief: zand in de machine ten bate van anti-Europa-agitatie. De kwade trouw ten voeten uit. Dat ontging overigens het leeuwendeel van de kiesgerechtigden niet: meer dan tweederde (68 procent) gaf er de voorkeur aan geen stem uit te brengen bij het referendum.

Van de 32 procent die wel een stem uitbracht, bleek landelijk 61 procent tegen en 38 procent voor. Zwak geïnformeerd en door de verenigde populisten vals voorgelicht en bang gemaakt, brachten tweeënhalf miljoen kiezers hun 'proteststem' uit. Dat staat gelijk aan één op de vijf kiesgerechtigden, in feite een kleine minderheid. Tot op heden zoekt de regering naar een 'oplossing', terwijl de initiatiefnemers van het referendum op hoge toon hypocriet victorie kraaien.

Net zo schijnheilig als al die zogenaamd 'eurosceptische' leden van het Europees Parlement die tegen riante salarissen en extra vergoedingen alles in het werk stellen om zinvolle Europese samenwerking te saboteren en het functioneren van Europese instellingen van binnenuit te ondermijnen.

Achterlijkheid

Vergeleken met het Nederlandse Oekraïne-referendum is de uitslag van het eveneens raadgevende referendum van 23 juni in Groot-Brittannië uiteraard van groter gewicht. Een kleine meerderheid van de deelnemers (bijna 52 procent tegen ruim 48 procent) heeft gekozen voor vertrek uit de EU. Daarmee is ook gekozen voor isolationisme, nationalisme en achterlijkheid. Bijna 17,5 miljoen kiezers - ook in dit geval een feitelijke minderheid van iets meer dan één op de drie kiesgerechtigden - hebben regering en parlement, die in meerderheid voor 'blijven' waren, en het land als geheel in een ernstige politieke, economische en constitutionele crisis gestort.

Waar dat op zal uitlopen, valt nu nog niet te voorzien, maar een aantal gevolgen tekent zich al duidelijk af. Het Britse pond is ruim 10 procent in waarde gedaald, ongetelde miljarden beurswaarde aan Engelse aandelen zijn verdampt, de kredietstatus is naar beneden bijgesteld, een fors aantal buitenlandse bedrijven is al op zoek naar een nieuwe vestigingsplaats binnen de EU. Binnenkort stijgen de benzineprijzen, wat later zullen ook de prijzen voor kleding en voedingsmiddelen omhoog gaan. Bezuinigingen, onder meer op gezondheidszorg, onderwijs en volkshuisvesting, liggen in het verschiet, alsook hogere belastingen.

De tragiek is dat de misleide kiezers die voor vertrek uit de EU stemden - de laagstgeschoolden, meest kwetsbaren, ouderen en plattelanders - waarschijnlijk het hardst getroffen zullen worden door de gevolgen van hun eigen keuze. Dalende koopkracht, minder werkgelegenheid en meer druk op de algemene voorzieningen zijn vooral voor hen nadelig. Inmiddels kampen alle politieke partijen met diepe verdeeldheid en leiderschapscrises, zijn verdere problemen met Noord-Ierland en Schotland te verwachten en neemt het aantal racistische incidenten tegen buitenlanders toe.

Referendumzwendel

De populistische politieke avonturiers die met hun leugenachtige propaganda in hoge mate de aanstichters van dit alles zijn geweest - Farage, Johnson en Gove - hebben zich intussen aan elke verdere verantwoordelijkheid onttrokken. In reactie op de Britse ontwikkelingen hebben populisten van Slowakije, Oostenrijk en Italië tot Frankrijk en Nederland het Brexitreferendum geroemd en opgeroepen tot soortgelijke referenda in eigen land. Zij reppen over de 'nieuwe vrijheid' en 'het land teruggeven aan de mensen'. Wat dus gaat neerkomen op de 'nieuwe achterlijkheid' en de 'nieuwe armoede'.

Het wordt de hoogste tijd te onderkennen dat nationale referenda strijdig zijn met de principes van de parlementaire democratie en de rechtsstaat. Ze zijn geen waardevolle toevoeging aan het democratisch instrumentarium, maar een vorm van volksverlakkerij die aanzet tot leugen, bedrog en manipulatie en uiterst bedenkelijke gevolgen kan hebben. Stop de referendumzwendel. Schaf alle referendumwetgeving op nationaal niveau af. De stabiliteit en de toekomst van Nederland en van Europa zijn te belangrijk om over te laten aan namaakjournalisten, neppolitici en pseudo-intellectuelen.

_{Ton Zwaan was als onderzoeker verbonden aan het NIOD en de Universiteit van Amsterdam.}