Rechter Marc Fierstra: ‘Politici moeten geen invloed hebben op onze onafhankelijkheid’

33 euro en 45 cent. Dat is het bedrag dat binnen de rechterlijke macht beschikbaar is om een betalingsconflict tussen een leverancier en een consument te beslechten. De rechter heeft gemiddeld twee minuten om tot zijn oordeel te komen. Zijn juridisch medewerker twaalf minuten. ‘In die twee minuten kun je het dossier net openslaan’, aldus rechter Marc Fierstra, waarnemend voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVvR) en sinds raadsheer in de Hoge Raad, het hoogste rechtscollege van het land. ‘Je komt er gewoon niet mee uit, zeker als je bedenkt dat de rechter bij elke consumentenzaak verplicht is om het Europese recht toe te passen.’

Rechters zijn er de mensen niet naar om in ronkende quotes te spreken. Dus als een rechter als Fierstra woorden als ‘onrust’, ‘zorg’ en ‘recht is geen vanzelfsprekendheid’ gebruikt, dan is het opletten geblazen. Niets meer en niets minder dan de kwaliteit van de rechterlijke beslissingen staat volgens hem onder druk. Hij ziet het op alle niveaus en in elk soort zaak. En het begint altijd met te hoge werkdruk. ‘Het systeem hangt van plakband en elastiekjes aan elkaar.’

Fierstra weegt zijn woorden nauwkeurig als hij zijn boodschap aan het nieuwe kabinet afgeeft. ‘Wij zien dat de rechterlijke macht de laatste twee decennia te veel is behandeld als een begrotingspost, als een luxe. En niet als een onontbeerlijke functie in de trias politica van wetgevende macht, bestuurlijke macht en rechterlijke macht. Niet als een pijler die het vertrouwen in de democratische rechtsstaat in stand helpt te houden. Daarom vragen wij: geef de professional in het recht de middelen om die rechtsstatelijke opdracht te vervullen. Laat de rechter en de officier van justitie hun werk doen. Er wordt te gemakkelijk gedacht: die rechtspraak, die is er wel.’

Zelf zag hij veel voorbijkomen in zijn lange carrière, die begon in de advocatuur. Sinds 2009 is hij raadsheer in de Hoge Raad. In die hoedanigheid was hij onder meer betrokken bij de uitspraak die de overheid verbood om zonder wettelijke grondslag camera’s boven de snelweg te gebruiken bij belastingheffing. Zelf ervoer hij ook hoe de werkdruk toenam. ‘Als rechter heb je continu het gevoel dat je een extra stap moet zetten om het dossier in de vingers te krijgen. Bij kantongerechten en rechtbanken doe je steeds meer zaken in minder tijd. Bij de Hoge Raad krijgen we niet zozeer meer, maar vooral steeds complexere zaken.’

De werkdruk neemt toe doordat rechtsregels steeds ingewikkelder worden en de regelgeving steeds gelaagder: er is Europese regelgeving, nationale wetgeving, en er zijn algemene maatregelen van bestuur afgekondigd door uitvoeringsorganisaties als het UWV, de Belastingdienst en de Immigratie- en Naturalisatiedienst. ‘De enige manier om te voorkomen dat je als rechter mindere kwaliteit levert, is doorwerken in de avond- en weekenduren. Vijftien uur per week overwerken is in ons vak geen uitzondering, want rechters willen kwaliteit leveren. Ze zijn zeer gemotiveerd en trots op het werk dat ze doen. Maar daar zit een grens aan. Het risico van vermoeidheid, bedrijfsblindheid en verminderde scherpte ligt op de loer. Mijn voorganger bij de NVvR zei twee jaar geleden: ‘Als we niet oppassen, werken we de rechtspraak collectief een burn-out in.’ Zij heeft gelijk: onze veerkracht wordt ernstig op de proef gesteld. Het elastiek kan niet permanent gespannen zijn.’

Nemen rechters door die werkdruk verkeerde beslissingen?

‘Ik zal niet meteen zeggen dat er veel mis is met het rechterlijk oordeel. Maar de kwaliteit van de rechterlijke beslissing staat onder druk. En door corona is dat zeker niet minder geworden. Toen de gerechten tijdelijk moesten sluiten vanwege corona, probeerde men daarna eerst de achterstanden weg te werken door ook in de avond en in het weekend digitale zittingen te plannen. Rechters en officieren van justitie zaten met hun handen in het haar. Die tijd gebruikten ze al om hun bestaande zaken voor te bereiden. Opnieuw werd duidelijk dat het hele systeem overvraagd is. Het is echt de vraag of alle zaken die door corona vertraging hebben opgelopen, nog wel behandeld kunnen worden.’

De rechter moet toegankelijk zijn voor iedereen. Dat is een belangrijk element voor het vertrouwen in het recht, stelden voormalige Hoge Raad-president Geert Corstens en raadsheer bij het Amsterdamse gerechtshof Reindert Kuiper. Maar steeds meer mensen stappen niet eens meer naar de rechter. Ze kunnen zich dat niet veroorloven, of denken dat het geen zin heeft.

‘Dat is een slechte zaak. Wij vinden dat de toegang tot het recht volledig moet worden gewaarborgd, anders gaan mensen over tot eigenrichting. Om dit te voorkomen, moeten ook griffierechten, die je betaalt om bij de rechtbank een zaak aan te spannen, geen ontmoedigend effect hebben. Wet- en regelgeving wordt steeds complexer. Professionele rechtsbijstandverleners, die goed kunnen uitleggen wat het probleem van hun cliënt is, zijn enorm belangrijk voor rechtsbescherming. Maar steeds meer advocaten stoppen met gesubsidieerde rechtshulp, omdat ze daarvan niet kunnen rondkomen. Dat zijn natuurlijk vreselijke ontwikkelingen.’

Bij de toeslagenaffaire maakten ook rechters grote fouten, concludeerde de parlementaire commissie. Die stelde zelfs dat de bestuursrechtspraak haar belangrijke functie van rechtsbescherming heeft veronachtzaamd. Dat is een keiharde aantijging.

‘Er wordt op het ogenblik veel nagedacht en gesproken over de vraag hoe het heeft kunnen misgaan. De voorzitter van de betreffende afdeling van de Raad van State stelde in een gesprek met NVvR-leden dat de eerste zaken die voorkwamen daadwerkelijk fraudezaken waren, en dat de jurisprudentie die daardoor werd gevormd de afhandeling van volgende zaken in een bepaalde richting heeft gestuurd. Ik weet niet of dat een voldoende verklaring is. Ik vind het echter ook wat aanmatigend om daarop vooruit te lopen. Waar ik zeker in geloof, is de onafhankelijkheid van die rechters. Maar ik zie ook dat de gelegenheid voor de rechter om echt diep in zulke zaken te duiken door allerlei factoren wordt bemoeilijkt, zoals tijd. Daarnaast hebben ze bij hun oordeel misschien te veel vertrouwd op wat bestuursorganen aanleverden.’

De mensen die bij de toeslagenaffaire naar de rechter stapten, gingen ervan uit dat ze daar hun recht konden halen. Recht blijkt dus niet zo vanzelfsprekend als er niet voldoende rechters, sociale advocatuur en tijd zijn.

‘Inderdaad. Maar wat ook van invloed is, is wat het bestuur doet. Bij de uitvoering van wetten moet het bestuur ervoor zorgen dat de mensen krijgen wat hun volgens de wet toekomt. In een rechtsstaat is het vanzelfsprekend dat het bestuur zich daarbij laat controleren. Dat is niet negatief, dat hoort er gewoon bij. Het bestuur is nu eenmaal niet onfeilbaar, net zomin als een rechter. Juist daarom moet het bestuur zijn best doen om de rechter en de rechtsstaat in staat te stellen om die controlerende taak te vervullen. En het moet dus bijvoorbeeld geen incomplete dossiers aanleveren. Er is een soort angst om te falen die daarin een rol speelt. Die angst is te groot geworden.’

Welke les moeten rechters zelf trekken uit de toeslagenaffaire?

‘Men roept nu om de menselijke maat. Dat is iets wat voor een gedeelte in de juridische gereedschapskist zit. Dat noemen we het redelijkheidsbeginsel en het evenredigheidsbeginsel. In de toeslagenaffaire volgden rechters harde regels op die waren voorgeschreven. Als je echter meer rekening wilt houden met persoonlijke omstandigheden, moet je onderkennen dat het werk van de rechter daarmee gecompliceerder wordt en meer tijd gaat kosten. Dan ga je weer meer vragen van de rechter en neemt ook de werkdruk weer toe. Als je dit wilt, moet dat ook financieel mogelijk worden gemaakt.’

Onafhankelijkheid is een ander element dat bepalend is voor de kwaliteit van de rechtspraak. Wereldwijd groeit de greep van autoritaire regimes op de rechterlijke macht. Stel, de PVV of Forum voor Democratie treedt ooit toe tot het kabinet en mag de minister van Justitie leveren. Moeten we ons dan zorgen maken?

‘In Nederland is sprake van een directe lijn van de politiek naar de benoeming van leden van de Raad voor de rechtspraak. En die raad heeft weer grote invloed op de bestuurders van de gerechten die de rechtbanken managen. Tot nu toe zijn ministers van Justitie terughoudend geweest bij het benoemen van de leden van de Raad voor de rechtspraak. Maar minder terughoudende Nederlandse politici op die positie zouden inderdaad, net als in Polen of de VS, politieke vriendjes kunnen neerzetten. En op die manier de rechtsgang kunnen beïnvloeden. Dat sluit het systeem nu niet uit. Deze anomalie is een heilig huisje dat bespreekbaar moet worden gemaakt. We mogen bij het garanderen van onze onafhankelijkheid niet afhankelijk blijven van de welwillendheid van politici. Onze onafhankelijkheid moet gegarandeerd zijn door de procedures in het systeem. Nu zit er geen duidelijk slot op de deur om politieke benoemingen van rechters te voorkomen en kunnen ze afhankelijk worden van de politiek.’

Andersom wordt rechters verweten op de stoel van de politici plaats te nemen. Zoals in de Urgenda-zaak, waar de rechter de staat verplichtte om zich aan de eigen klimaatdoelen te houden. De politiek is soms zelfs weigerachtig bij het uitvoeren van uitspraken, Urgenda overweegt daarom een dwangsom te vragen. Wat vindt u daarvan als lid van de Hoge Raad, het hoogste rechtscollege?

‘Ik wil niets zeggen over lopende rechtszaken of over zaken die er misschien aankomen. Maar wel dit: vroeger was het gebruikelijk dat de rechter nooit een dwangsom zou opleggen aan de staat, omdat hij ervan uitging dat de staat natuurlijk zijn rechterlijke uitspraken nakwam. Denkend vanuit de trias politica is dat volstrekt vanzelfsprekend. Met zijn drieën realiseren wij de democratische rechtsstaat en houden we die in balans. Daar hoort bij dat je tegenwicht onderkent, respecteert en erkent. Doe je dat niet, dan ondermijn je de democratische rechtsstaat.’

De Nederlandse regering ondermijnt het vertrouwen in de rechtsstaat als ze het Urgenda-vonnis niet uitvoert?

‘Als de overheid rechterlijke uitspraken niet zou nakomen – en ik laat heel uitdrukkelijk in het midden of dat zo is – dan krijg je vanuit de samenleving de vraag: waarom zou ik mij als burger nog gebonden achten aan een rechterlijke uitspraak?’

We gaan naar de oplossingen. Wat heeft u nodig?

‘Geef ons de middelen en ruimte om onze functie professioneel te vervullen. De huidige 1 miljard euro voor rechtspraak is niet genoeg. Om u een beeld te geven: aan de Fieldlab-experimenten wordt bijna net zo veel uitgegeven. Maar als u zegt ‘morgen krijg je twee miljard’, dan zijn we er niet. Alles hangt af van wat we nu precies gaan doen om de problemen aan te pakken. Maar stel ons in ieder geval niet meer bloot aan het jojobeleid van de output-gefinancierde rechtspraak. Want dat betekent dat het geld dat de rechtspraak krijgt, wordt bepaald door het aantal zaken dat wordt afgedaan. Doordat we jaarlijks grote schommelingen hadden in het aantal rechtszaken, schommelde ook het geld dat beschikbaar werd gesteld voor het recht, terwijl de personeelskosten – de grootste kostenpost – gewoon doorliepen. Gevolg: er moest worden bezuinigd als er niet genoeg ‘geproduceerd’ werd. Waardoor wij nu te weinig rechters en officieren van justitie hebben. De druk op mensen is daardoor steeds groter geworden.’

U wilt een coalitie die, om een vreselijke term te gebruiken, de rechterlijke macht beter in haar kracht zet?

‘Ja. Respecteer de rol van de rechter, maar ook van de officier van justitie, en van de sociale advocatuur die de toegang tot het recht helpt garanderen. Geef ons ruimte voor een plan waarmee we gewoon kunnen zeggen: over tien jaar hebben we zoveel rechters. Het personeelsgebrek noopt ons nu al om in meervoudige kamers, waarin drie rechters een oordeel vellen over de complexere zaken, vaak maar één ervaren rechter te laten werken, geflankeerd door bijvoorbeeld een rechter in opleiding en een minder ervaren rechter. We kampen bovendien met vergrijzing en men realiseert zich onvoldoende hoelang het duurt om mensen met juridische beroepservaring te vinden en op te leiden tot rechter: minimaal twee jaar. En dan zijn ze nog niet inzetbaar in complexe zaken.’

Wat vraagt u van de andere twee pijlers in de trias politica, het parlement en de regering?

‘Neem de adviezen van de Raad van State, de Rekenkamer, de Nationale Ombudsman en de NVvR serieuzer. Die worden veel te vaak terzijde gelegd, terwijl ze de wetgevende en besturende macht voor veel fouten kunnen behoeden. De Ombudsman heeft gewaarschuwd voor een toeslagenaffaire. De Rekenkamer zegt veel over beleidsdoelstellingen van het kabinet en of die toetsbaar en haalbaar zijn. De Raad van State geeft kritische adviezen over wetgeving. Dat draagt bij aan de kwaliteit van de democratische rechtsstaat en het vertrouwen erin.

‘En ik zal het maar zeggen: ik houd niet zo van de term tegenmacht, die nu veel wordt gebruikt. Het gaat veel meer om een balans, en dus om tegenwicht. We moeten het met z’n allen doen.’