Overal zoeken onzekere burgers naar leiders die voor ze zorgen en die hun richting geven

‘Denk aan vier jaar terug’, verzucht de Amerikaanse politicoloog Ronald Inglehart (85). ‘De hele wereld zag president Obama als een progressief en bemoedigend voorbeeld. Nu zijn we de vuilnisbelt van de democratische wereld.’

In 1977 werd Inglehart beroemd met zijn boek The Silent Revolution. Als mensen opgroeien met welvaart en veiligheid, betoogde hij, bekommeren ze zich minder om hun inkomen en worden ‘postmateriële’ zaken steeds belangrijker: zelfontplooiing, welzijn, duurzaamheid, gelijke rechten voor vrouwen en homo’s. Het was een optimistisch boek dat een vriendelijker wereld aankondigde.

Veertig jaar later zijn autoritaire leiders als Trump, Poetin, Erdogan of Bolsonaro in opmars.

Overal zijn burgers die zich onzeker voelen geneigd tot de ‘autoritaire reflex’: ze zoeken bescherming bij een sterke leider en de traditionele waarden van gezin, natie, duidelijke verhoudingen tussen mannen en vrouwen.

Ze volgen hun leider, zelfs als hij zich misdraagt. ‘De meeste Amerikanen vonden het optreden van Donald Trump in het tv-debat met Joe Biden afstotend. Maar een groot deel van zijn aanhang niet. Ze zien hem als de macho, de alfaman die iedereen domineert. Sommige mensen willen zo’n dominante leider’, zegt hij.

Ronald Inglehart spreekt nog een paar woorden Nederlands, overgehouden aan zijn verblijf als student in Leiden in het collegejaar 1962-’63. ‘Toen sprak ik het goed, Nederlands was mijn werktaal. Alle colleges waren destijds in het Nederlands.’

Martijn Lampert was pas 4 jaar oud toen The Silent Revolution uitkwam. Tegenwoordig is hij onderzoeksdirecteur van het marktonderzoeksbureau Glocalities, dat ook uitvoerig onderzoek doet naar maatschappelijke waarden in 35 landen. Hij is een groot bewonderaar van Inglehart, vooral van diens boek Cultural Evolution (2018), een culminatie van een halve eeuw onderzoek naar de samenhang tussen postmateriële waarden en zekerheid. Lampert en Inglehart kwamen elkaar tegen op een congres en schreven samen een artikel dat vorige week werd gepresenteerd op de jaarlijkse conferentie van de World Association of Public Opinion Research. Ze construeerden een schaal die van postmaterialisme naar autoritarisme loopt. Elke burger bevindt zich volgens hen op een punt op deze schaal. Omdat jongeren postmaterialistischer zijn dan ouderen beweegt de wereld zich op lange termijn in de richting van het postmaterialisme, gelooft Inglehart nog steeds. Maar op korte termijn kan een toename van onzekerheid de autoritaire krachten versterken, zoals de afgelopen jaren is gebleken.

Is dat een teleurstelling voor u, Ronald Inglehart? Verwachtte u in 1977 dat het postmaterialisme alleen maar zou toenemen?

Inglehart: ‘Ik was destijds enthousiast over die ontwikkeling. Maar ik heb nooit gezegd dat de mens steeds meer postmaterialistisch zou worden. Ik heb gezegd dat postmaterialisme ontstaat door zekerheid. Dat betekent dat de ontwikkeling omkeerbaar is. Hoe onzekerder je je voelt, hoe meer je wilt dat een sterke leider voor je zorgt. En er zijn tegenwoordig veel mensen die zich onzeker voelen. We hebben een winner-takes-all economie gekregen. Jeff Bezos, de topman van Amazon, is immens rijk geworden terwijl de detailhandel wegkwijnt. In de Verenigde Staten is de rijkste 1 procent er enorm op vooruitgegaan, terwijl het inkomen van 90 procent van de bevolking gestagneerd is.’

Is de economie een goede verklaring? Je ziet dezelfde ontwikkeling in landen waar de ongelijkheid veel minder groot is.

Inglehart: ‘In de VS is ongelijkheid misschien het grootst, maar de trend is overal hetzelfde. Het gaat niet alleen om ongelijkheid in inkomen. Door de flexibilisering van arbeid voelen veel mensen zich vervangbaar.

‘Het niet alleen de economie die zekerheid vormgeeft. Het gaat ook om veranderingen in de wereld waarin je bent geboren en opgegroeid. Ooit vormden de westerse landen een witte, homogene samenleving. Witte mensen waren de norm. Dat is niet meer zo. Op veel plaatsen vormen niet-witte mensen de meerderheid in de bevolkingsgroep onder de 15 jaar.

‘Toen ik opgroeide in Wisconsin had ik nog nooit een Afro-Amerikaan gezien. Ik herinner me dat ik een keer met mijn vader een sportwedstrijd bezocht waaraan Afro-Amerikanen meededen. Ik dacht: wat is er met die mensen gebeurd dat ze zo zwart zijn? Mijn zoons eerste vriendinnetje was Afro-Amerikaans. Hij stond er niet bij stil. In zijn klas zaten Afro-Amerikanen en mensen uit India, Oost-Azië en de hele wereld. Oudere mensen zijn geboren in een wereld waarin iedereen wit was. Jongeren worden geboren in een wereld van etnische diversiteit, waardoor ze immigratie als minder bedreigend ervaren.’

De vergrijzing heeft de opmars van het autoritarisme geholpen. Lampert en Inglehart constateren dat een autoritaire levenshouding het populairst is in de leeftijdscategorie tussen 55 en 70 jaar. Jongeren tussen 18 en 24 jaar zijn daarentegen de grootste postmaterialisten. President Trump wordt gesteund door 52 procent van de Amerikanen boven de 65, terwijl hij slechts populair is bij 20 procent van de Amerikanen onder de 30.

Lampert: ‘Glocalities heeft mondiaal onderzoek gedaan naar Generation Z, die na 1995 geboren is. We vergeleken ze met mensen die zes jaar daarvoor even oud waren. De nieuwe generatie is minder hiërarchisch, minder patriarchaal, geloofde meer in flexibiliteit tussen de geslachten. De steun voor stellingen als ‘het is prima als mannen hun vrouwelijke kant laten zien’, neemt nog altijd toe. Dat betekent dat die ontwikkeling nog steeds doorgaat.

‘Wat we wel zien: de nieuwste generatie is pessimistischer. Dat is ook niet zo vreemd, gezien de geopolitieke ontwikkelingen. Ze zijn progressief en open maar ze leven in een wereld die steeds meer naar binnen gekeerd is.’

Als elke generatie meer postmaterialistisch is, zal het postmaterialisme uiteindelijk overwinnen. Als we maar geduld hebben.

Inglehart: ‘Dat hangt er maar vanaf. Als we na de coronacrisis een lange economische depressie krijgen, zullen jongeren opgroeien in een samenleving die minder zekerheid biedt.’

Lampert: ‘Wij hebben onlangs onderzoek gedaan naar de potentiële verandering in waarden door corona in zes landen. We vergeleken de antwoorden in april met die in januari en februari. Door de pandemie bleken mensen meer naar binnen te zijn gekeerd. De krimpende wereld, noemden we dat. Ze hadden meer vertrouwen in nationale overheden en minder in internationale organisaties. Ze waren minder tolerant ten opzichte van mensen met een andere kijk op het leven en meer geneigd om risico’s te mijden. Dat zijn trekjes van een meer autoritaire levenshouding. Misschien zitten we op een keerpunt, maar het is te vroeg om een oordeel te vellen. Het hangt ook sterk af van de manier waarop de crisis zich zal ontwikkelen.’

De onzekerheid kan verder toenemen door kunstmatige intelligentie, schrijft u in uw boek Cultural Evolution.

Inglehart: ‘Kunstmatige intelligentie is prachtig. Maar de droevige kant is: het maakt steeds meer mensen overbodig. De enige tegenkracht daarvoor die ik kan bedenken is de regering. Regeringen zijn in staat om geld op een nuttige manier te herverdelen. Er is veel nuttig werk te bedenken dat de wereld veiliger maakt en mensen zelfvertrouwen geeft. In de kinderopvang, milieubescherming, zorg en onderwijs. De markt zal daar niet voor zorgen.

‘De eerste stem die ik in mijn leven uitbracht was voor Dwight Eisenhower, een Republikein en een fatsoenlijke man. Ik ben niet zo veel veranderd, maar de wereld is veranderd. Nu zit ik meer op de lijn van Bernie Sanders. Niet omdat ik marxist ben geworden, maar omdat ik denk dat we geld moeten herverdelen.’

Juist laagopgeleiden hebben de meeste baat bij zo’n herverdeling. Toch stemmen ze steeds minder vaak op linkse partijen die daar traditioneel voorstander van zijn. ‘Tot op zekere hoogte is het postmaterialisme zijn eigen grafdelver’, schrijft Inglehart in Cultural Evolution. ‘Vanaf het begin wekte de opkomst van radicale culturele veranderingen een reactie bij oudere bevolkingsgroepen, die minder bestaanszekerheid genieten en zich bedreigd voelden door de erosie van vertrouwde waarden.’ Bij populistisch rechts vonden ze gehoor voor hun culturele zorgen, vooral over immigratie.

Hoe kunnen linkse partijen deze kiezers terugwinnen zonder hun postmaterialistische idealen te verraden?

Inglehart: ‘Ze neigen ertoe om de aanhangers van Trump en soortgelijke leiders af te doen als bekrompen, deplorables, stom en niet aardig. Dat is een fout. Het zijn mensen die reële angsten hebben, een reëel gevoel van desoriëntatie. Ze hebben echte problemen, de samenleving doet ze tekort. Als je het ongeluk hebt dat je niet hoger opgeleid bent, worden je kansen steeds kleiner. We moeten met ze praten, naar ze luisteren, samenwerken om een maatschappij te creëren die mensen meer kansen biedt.’

In de Verenigde Staten lijken de tegenstanders van Trump alleen maar meer te hameren op diversiteit en antiracisme.

Inglehart: ‘Zo’n kreet als defund the police is idioot. Hoe dom kun je zijn? We moeten naar een evenwichtige benadering streven, in plaats van slogans te roepen. Het is niet zo zwart-wit. Ik geloof dat immigratie een voordeel is voor de VS. Ik ben zelf met een immigrant getrouwd dus ik heb duidelijk geen hekel aan immigranten. Maar ik ben niet voor ongelimiteerde immigratie. Op een gegeven moment bereik je een punt waarop het systeem de verkeerde kant op gaat. Zelfs Angela Merkel moest erkennen dat er grenzen zijn aan het opnemen van immigranten.

‘Immigratie appelleert aan een diepgewortelde reflex die teruggaat op prehistorische tijden, toen er maar net genoeg territorium voor jacht en landbouw was om één stam te onderhouden. Als er dan een andere stam komt, is het wij of zij. Het is een gut reaction. Hun stam neemt het over van onze stam, we hebben een sterke leider nodig om terug te vechten.’

Wat kun je doen om de polarisatie te doorbreken?

Lampert: ‘Er zijn ook waarden die universeel zijn. Compassie en empathie vind je bij alle groepen. Zorg voor het milieu is een gemeenschappelijke behoefte. In ons onderzoek zagen we zelfs een toename van de zorg om het milieu bij jonge Republikeinen in de VS. Het milieu is ook: zorg dragen voor Gods schepping.’

Het milieu leidt ook tot polarisatie. Duurzaamheid wordt vaak voorgesteld als een postmaterialistische hobby op andermans kosten.

Inglehart: ‘Je kunt wijzen naar empirische zaken. De bosbranden in het Westen van de VS zijn zonder precedent. Vroeger kwamen ze af en toe voor, nu elk jaar. We hebben de hevigste orkanen sinds ze worden geregistreerd. Acht van de tien heetste zomers kwamen voor in de afgelopen twintig jaar.’

Lampert: ‘Het hangt er ook van af hoe je communiceert. De stelling ‘de mens brengt schade toe aan de natuur’ is minder polariserend dan ‘we moeten actie ondernemen voor het klimaat’. Er is potentieel, maar we hebben sociaal intelligente leiders nodig.’

Inglehart: ‘We leven misschien wel in de moeilijkste tijd om leider te zijn. Ooit luisterden politici beleefd naar politici van andere partijen. Nu proberen ze te pesten en elkaar te overschreeuwen. We leven misschien wel in de meest gepolariseerde samenleving sinds de Amerikaanse Burgeroorlog.’

Een onwetenschappelijke vraag tot slot: wie gaat er 3 november winnen?

Inglehart: ‘Ok, mijn emotionele antwoord: ik denk dat Biden gaat winnen. Als de opkomst onder jongeren bijna even hoog is als onder ouderen, zal Trump verliezen. Maar het duurt nog een maand en er kunnen nog verschrikkelijke dingen gebeuren. Daar zal Donald Trump ook voor proberen te zorgen. Hij zegt nu al dat de verkiezingen frauduleus zullen verlopen. Hij bereidt een beroep voor bij het Hooggerechtshof waar hij nog snel een conservatieve rechter wil benoemen. Hij zou gelijk kunnen krijgen. Het is een verschrikkelijk scenario, maar ik denk dat het zijn Plan A is.’