Opinie: We kunnen niet langer de ogen sluiten voor het leed in dierentuinen

Artis is voor menig Nederlander verbonden aan jeugd­sentiment. Wie ging als kind niet met veel plezier aapjes kijken in de oudste dierentuin van Nederland? Artis, opgericht in 1838, is een Nederlands icoon. Mascotte Artis de Partis prijkt op menig Nederlandse vensterbank en ook internationaal geniet het park veel aanzien. Voor covid-19 uitbrak, ontving het park een recordaantal van 1,4 miljoen bezoekers.

Maar nu door corona de toeristen wegblijven en het dierenwelzijn steeds vaker maatschappelijk ter discussie staat, wordt de dierentuin een problematischer fenomeen. Tijdens de eerste lockdown verscheen de populaire Netflix-serie Tiger King, waardoor de discussie over het opsluiten van exotische dieren voor menselijk vermaak oplaaide.

Onlangs riep rapper Ronnie Flex zijn volgers op om niet meer naar de dierentuin te gaan en Jort Kelder wijdde in december nog een podcastaflevering aan het vraagstuk van de dierentuin. Rechtsfilosoof Janneke Vink stelt daarin dat het bestaansrecht ervan steeds slechter te verdedigen valt: in gevangenschap missen dieren ruimte, sociale interactie en een natuurlijk habitat.

Kortom, het dierenpark is hot in het publieke debat, maar veel politieke aandacht is er niet. Zelfs GroenLinks rept op zijn website met geen woord over de dierentuin.

Dat is merkwaardig, omdat het dierenpark in veel andere landen al jaren onder vuur ligt. Het Amerikaanse Seaworld raakte in 2013 in opspraak als gevolg van de documentaire Blackfish. Daarin is te zien hoe orka’s in kleine bassins zijn opgesloten en hun frustratie (soms met fatale afloop) botvieren op trainers. Blackfish had een desastreus effect op Seaworlds reputatie en de aandelenpositie, en dwong de keten uiteindelijk zelfs te stoppen met haar fokprogramma.

In 2016 hoopte televisieprogramma Rambam een vergelijkbaar effect te bereiken door undercover te gaan in het Harderwijkse Dolfinarium. Daarin is te zien hoe een medewerker een dolfijn aftrekt om het dier van stress te ontladen. Op internet en tv reageerde men verontwaardigd, maar grote financiële of politieke gevolgen bleven uit.

Net als veel dierenparken verschool het Dolfinarium zich achter zijn educatieve functie en rol in het conserveren van bedreigde diersoorten. Kijkt men kritisch kijkt naar die argumenten, dan blijken ze gemakkelijk onderuit te halen en nauwelijks op te wegen tegen het leed dat de parken veroorzaken. Hoe educatief verantwoord is het immers om in gevangenschap opgegroeide dieren in benarde verblijven te zien leven?

Als men wil leren over een diersoort in haar natuurlijke habitat is een natuurfilm veel representatiever. Bovendien is de rol van dierentuinen in het behoud van bedreigde soorten discutabel. ‘Een leuke geboorte in een dierentuin is wat anders dan een goed fokprogramma’, meent Gert Polet, van het Wereldnatuurfonds (WNF).

Daar komt bij dat je ethische vragen kunt stellen bij het fokken van dieren die in gevangenschap opgroeien. ‘Opsluiting en het gebrek aan stimulans resulteren vaak in abnormaal en zelfdestructief gedrag, ook bekend als ‘zoochosis’, aldus ­dierenrechtenorganisatie Peta.

Artis is ontstaan in een koloniale tijd waarin er weinig aandacht was voor de rechten en het welzijn van dieren. Hoewel er afgelopen jaren verbeteringen zijn doorgevoerd, zijn veel dierenhokken, vanwege ruimtegebrek, nog altijd bedroevend klein. Daar komt nog bij dat je kinderen die op bezoek komen in de dierentuin bijbrengt dat het gerechtvaardigd is voor de mens de natuur te onderwerpen, een gedateerd principe dat niet meer strookt met een wereld die in een ecologische crisis verkeert en kampt met een slinkende biodiversiteit.

Al in 2016 werd in Argentinië besloten om de dierentuin van Buenos Aires te veranderen in een educatief ecopark omdat ‘de dierentuin niet meer van deze tijd is’. Sindsdien is kritisch geluid alleen maar toegenomen, maar zonder dat de politiek veranderingen teweegbrengt.

_{Jelle Havermans is kunstenaar, docent en journalist}