Opinie: Symboolpolitiek werkt niet bij sancties

Het is opmerkelijk: wie de krantenkoppen snelt, krijgt al snel de indruk dat de Europese Unie enorm actief is bij het nemen van economische strafmaatregelen tegen Rusland. Dagelijks lezen we immers over de toepassing van gerichte, ‘intelligente’ sancties. Brussel toont ongebruikelijke dadendrang: binnen zes weken na de start van de oorlog is nu al het vijfde sanctiepakket ingevoerd. Ieder pakket is weer omvattender dan het vorige.

Wie de moeite neemt om iets verder te kijken ziet dat Europa vooral uitblinkt in symboolpolitiek. Bij ieder nieuw sanctiepakket vraag ik me steeds weer verwonderd af: waren die voor de hand liggende maatregelen écht nog niet getroffen?

Machines en onderdelen

De economische sancties die er wel toe zouden kunnen doen, worden ondertussen niet genomen. Ruwweg de helft van de Europese handel met Rusland bestaat uit kapitaalgoederen en halffabricaten. Zonder die machines, transportmiddelen en onderdelen kan de Russische economie het niet lang volhouden en dat is een economische klem op de Russische oorlogsindustrie die er toe doet. Anderzijds blijven we – ook Nederland – ongestoord gas en olie importeren en die harde deviezen zijn de levensader van president Poetin.

Waarom toch die keuze voor speldenprikken?

Sweder van Wijnbergen stelde in de Volkskrant dat dit sanctiepatroon waarschijnlijk komt omdat dramatische effecten in econometrische model-analyses de politiek op het verkeerde been zetten. Volgens van Wijnbergen zijn de sancties die zouden kunnen werken een politieke brug te ver. Zijn analyse dat de negatieve economische effecten van energiesancties op de EU sterk worden overdreven snijdt bepaald hout en wordt ook door recent onderzoek voor onder andere Duitsland ondersteund. Zijn de overdreven schaderamingen de verklaring voor de Europese symboolpolitiek?

Nee, er is meer aan de hand. De sancties naar aanleiding van de Russische annexatie van de Krim in 2014 zijn in internationaal onderzoek gefileerd. Daarbij blijkt dat de Europese keuze voor ondoelmatige ‘intelligente’ sancties een constante is. Europa blonk uit in langdurig delibereren en vooral het uitvinden van maatregelen die Europa niets kosten en Rusland nauwelijks raakten. Het Kremlin deed het beter. De ‘intelligente’ sancties die Europa in 2014 instelde hebben Rusland een miljard euro gekost; de brede Russische tegensancties brachten een schade van tien miljard euro.

Snelle invoering

Wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van economische sancties toont steeds weer dat sancties die er niet toe doen ook metterdaad niet werken en dat snelle invoering van zo breed mogelijk opgezette sancties noodzakelijk is voor succes. Het stapje-voor-stapje uitbreiden van economische strafmaatregelen en een onvoldoende of te trage handhaving geven het sanctiedoelwit simpelweg tijd om zich aan te passen. En vooral: pakketten van ‘intelligente sancties’ falen in 90 procent van de gevallen.

Dit lijken open deuren (en dat zijn het ook), maar het zijn vooral lessen die Europese beleidmakers en politici maar niet willen trekken. De Europese keuze voor micro-sancties in plaats van brede alomvattende sancties laat vooral zien dat de doeltreffendheid van het gekozen sanctie-instrument weinig gewicht in de politieke schaal legt. De kernvraag is: waarom?

Het snel invoeren van een sanctiepakket dat ertoe doet, is een enkel geïsoleerd nieuwsfeit. Sancties tegen een zich uitbreidende kring van individuele personen, bedrijven en banken produceren daarentegen een ​​spervuur ​​van ‘sanctieberichten’. Kortom, ‘intelligente’ symbool sancties zijn vanuit public relations-perspectief superieur.

Die berichten voeden de nieuwscyclus en wekken de indruk van daadkracht. Bij de eigen bevolking, misschien, maar zeker niet in het Kremlin.

Te weinig, te laat

Europa staat voor de uitdaging snel te breken met een sanctietraditie die alleen maar kan worden gekarakteriseerd als te weinig, te soft en te laat. Het is verheugend dat dit inzicht nu bij het Europese Parlement is doorgedrongen, maar er moet anderzijds echt sneller en doortastender op een nog breder sanctiepakket worden ingezet: de invoer van energiedragers, de uitvoer van kapitaalgoederen en het internationale betalingsverkeer.

Het is onvermijdelijk dat dit ook kosten met zich zou meebrengen voor de Nederlandse maatschappij. Dit komt door de economische wetmatigheid dat sancties die de sanctienemer niet voelt ook geen effect kunnen hebben op het sanctiedoelwit. De vraag of we die kosten willen dragen is een politieke vraag. Wat hebben we eigenlijk over voor Oekraïne?

Peter van Bergeijk is hoogleraar internationale economie aan de Erasmus Universiteit. In 2021 verscheen onder zijn redactie het Research Handbook on Economic Sanctions, een onderzoeksproject van 40 internationale sanctie-experts.