Opinie: Overheid moet meer macht krijgen over farmaceuten

Landen moeten samen optrekken om sterker te staan in onderhandelingen met multinationale farmaceutische bedrijven, om zo nodig patenten te overrulen en desnoods private verantwoordelijkheden over te nemen. Zeker nu steeds meer coronavaccins goedkeuring naderen en farmaciereuzen eerder beleden maatschappelijk verantwoord ondernemerschap weer lijken in te verruilen voor het maximaliseren van winst.

In de eerste plaats omdat er geen financiële drempels mogen ontstaan waardoor lage-inkomenslanden en onverzekerden in rijke landen minder kans hebben om effectieve en veilige vaccins te krijgen. Die vaccins moeten kunnen worden ingezet waar ze het meest nodig zijn om zo de voortcirculerende pandemie zo snel mogelijk onder de duim te krijgen. De internationale gemeenschap en de WHO hebben hier grote verantwoordelijkheden.

Winstbejag

Ten tweede ondermijnt commercieel winstbejag het publiek vertrouwen in álle vaccins, hoe goed die ook zijn. En daarvan maken antivaxxers graag gebruik. Dat is niet alleen slecht voor de vaccinmarkt zelf, maar ook – en daar gaat het om – voor de volksgezondheid, het herstel van reguliere zorg, en het weer in hun kracht zetten van de samenleving en de economie.

Dat essentiële vaccins een publiek goed zijn, gedragen door breed maatschappelijk eigenaarschap, is niet moeilijk in te zien. Ze komen vaak voort uit wetenschappelijk onderzoek van universiteiten die door door belastingbetalers worden gefinancierd, met extra steun van publieke onderzoeksfondsen. Betrouwbare veiligheids- en effectiviteitsstudies worden geleid door onafhankelijke wetenschappers. Opgeleid door, en vaak aangesteld bij, diezelfde universiteiten.

Daarbij wordt de te behalen gezondheidswinst in kaart gebracht door ziekenhuizen die door verzekerden betaald worden, en artsen die mede dankzij overheidsmiddelen zijn opgeleid. Denk ook aan de vele honderdduizenden burgers die wereldwijd meewerken aan vaccinstudies, wanneer effectiviteit en veiligheid nog niet vaststaan.

Bovendien wordt de nationale en internationale beoordelingsinfrastructuur en de registratie-infrastructuur publiek betaald. De onafhankelijke wetenschappelijke advisering over vaccinaties ook. Verder wordt de intensieve uitrol van vaccins met inzet van gezondheidsdiensten en huisartsen gefinancierd door belastingbetalers en verzekerden. Een noodzakelijke voorwaarde voor het in de markt zetten van vaccins. Tenslotte gaat belastinggeld naar het opsporen van bijwerkingen.

Overrulen van patenten

Dit alles is voldoende rechtvaardiging voor het overrulen van patenten wanneer dat nodig is voor crisisbestrijding. Maar omdat dit kan leiden tot langdurige internationaal-juridische strijdscenario’s die in niemands belang zijn, is het beter als de farmaceutische industrie ook zelf het maatschappelijk eigenaarschap van de vaccins erkent.

Zij zou dan bijvoorbeeld akkoord kunnen gaan met een vergoeding op kostprijsniveau. Zo zouden de technische faciliteiten en de lonen van degenen die rechtstreeks bij ontwikkeling en productie betrokken waren gefinancierd kunnen worden. De industrie zou ook voluit moeten meewerken aan het voorbereiden van een wereldwijd eerlijke vaccinvoorziening.

Dat alle wetenschappelijke en productie-informatie over effectief en veilig gebleken vaccins ook door anderen kan worden benut, zoals GroenLinks en de PvdA willen, is cruciaal om straks met vereende krachten nog betere vaccins te kunnen maken. Maar ook om andere bedrijven die het niet is gelukt om zelf een vaccin te ontwikkelen, de wél succesvolle vaccins te kunnen laten produceren om de wereldbevolking te voorzien. Zo zou Astrazeneca, als het ‘Oxfordvaccin’ het niet gaat redden, ook het Pfizer- of Moderna-vaccin kunnen gaan maken.

Innovatie

Komt hiermee het investeren in innovatie in gevaar? Ik denk het niet. Veel bedrijfspersoneel wil primair de volksgezondheid dienen. En de samenleving zal bereid blijven veel te investeren in nieuwe vaccins. Daarnaast zou een internationaal publiek fonds in het leven kunnen worden geroepen om alle initiatieven, ook non-profit, die door onafhankelijke experts als veelbelovend worden beschouwd ontwikkelingskansen te bieden.

Dit alles is extra logisch in crisistijd, als er dringend behoefte is aan effectieve en veilige vaccins. Maar ook ‘post-corona’ moeten we inzetten op het concept ‘maatschappelijk eigenaarschap’. Niet alleen omdat er nieuwe pandemieën kunnen komen. Maar ook omdat geen enkel vaccin of medicijn meer kan worden ontwikkeld en uitgerold zonder grote publieke en maatschappelijke investeringen en betrokkenheid van burgers. Producenten zijn dan een schakel in de keten, als uitvoerenden namens de samenleving, en dat is een eervolle rol.

_{André Knottnerus is arts-epidemioloog en oud-voorzitter van de Gezondheidsraad en de WRR.}