Opinie op Zondag: Te veel vrijheid kan heel slecht zijn voor onze gezondheid

Vrijheid is in onze samenleving zo ongeveer het hoogst haalbare goed. Elke dag opnieuw kunnen we ons weer laven aan vrijheid in al haar verschijningsvormen: hoe laat zet ik mijn wekker, wat trek ik aan, wat wil ik eten, welk geslacht past bij mij en met wie ga ik om. Vrijheid van meningsuiting, godsdienst en allerhande keuzes: mijn vrijheid eindigt pas waar die van de ander wordt aangetast. We hebben het inmiddels zo georganiseerd dat die botsing weinig meer voorkomt of het moet gaan om casuïstiek zoals bij de Rijdende Rechter, waarbij jouw boom mijn zonlicht tegenhoudt.

Sterker nog, we tasten liever onszelf aan dan dat we onze persoonlijke vrijheid zouden moeten inperken: roken, drank, drugs en ongezonde voeding, het moet gewoon allemaal kunnen. Een principiële discussie over de gevolgen vinden we uiterst ongemakkelijk en vermijden we liever. Wanneer je het toch bespreekbaar probeert te maken, dan loop je het risico om te worden afgeserveerd als ‘betuttelend’, nog voordat dit thema überhaupt het daglicht heeft kunnen zien.

Vermijdbare ziekten

Welvaartsziekten zoals kanker en hart- en vaatziekten worden in zo’n 45 procent veroorzaakt door te veel vrijheid. De Wereld Gezondheidsorganisatie becijferde in 2012 al dat 38 miljoen mensen waren omgekomen door vermijdbare ziekten ten gevolge van onze ‘welvaart’. Door tabak, alcohol, niet bewegen en fastfood komen jaarlijks vele miljoenen mensen vroegtijdig om het leven. Roken alleen al is verantwoordelijk voor 8 miljoen doden per jaar. Deze aangetoonde risicofactoren zijn inmiddels een vanzelfsprekend onderdeel geworden van onze leefstijl en staan haast symbool voor onze vrijheid als verpauperde Statues of Liberty.

Ik kijk regelmatig naar de TLC reality-televisieserie My 600-lb Life waarin bariatrisch chirurg Dr. Now mensen met morbide obesitas helpt om af te vallen. De camera volgt deze stakkers een jaar lang en het is indrukwekkend om deze lichamelijke en mentale lijdensdruk van zo dichtbij te kunnen observeren. De verhalen zijn meestal gelijkwaardig: een onveilige jeugd, waarbij vrij toegankelijk fastfood troost bood in een armzalige en trieste realiteit. De patiënten van Dr. Now als letterlijk vleesgeworden testimoniae paupertates van onze ongelimiteerde vrijheid. Bijna allemaal dromen ze van dat normale leven, waarin ze betekenisvolle relaties kunnen aangaan, zoals het stichten van een gezin of deelnemen aan de samenleving door te kunnen werken. De conclusie is wat mij betreft duidelijk: door te weinig bescherming en te veel vrijheid zijn deze mensen de slechtste versie van zichzelf geworden en lijden ze intens.

Je kan zo stilaan wel verdedigen dat vrijheid zonder bepaalde grenzen een risicofactor is geworden voor teloorgang, zeker voor mensen die kwetsbaar zijn. Denk aan groepen met weinig scholing, een lage sociaaleconomische klasse, moeite met impulsbeheersing en een aangeboren neiging tot verslaving.

Zwijgende samenleving

In Nederland zijn we al zo ver heen dat je postcode inmiddels de kans bepaalt op welk moment je ziek wordt en komt te overlijden. De donkere kant van een welvarende maar zwijgende samenleving waarin we onder de mantra van vrijheid elkaar steeds meer verwaarlozen. Gezondheid wordt steeds elitairder en het idee van een ‘verzorgingsstaat’ is nog obsoleter dan de geur van spruitjes of een walmende oliekachel geworden.

Zijn we gedoemd om ten onder te gaan aan de overkill van grenzeloze vrijheid of dragen we hierin nog iets van verantwoordelijkheid jegens elkaar?

Als psychiater zou ik falen als ik ernstig depressieve patiënten niet tegen zichzelf zou beschermen door ze gedwongen op te nemen als ze zichzelf van het leven willen beroven. Dan is het subiet afgelopen met al die vrijheid en heb ik allerhande wetgeving tot mijn beschikking om het gevaar onmiddellijk in te dammen.

Het beschermen van mensen tegen gevaren kan natuurlijk op velerlei manieren. Tijdens een TEDx lezing heb ik mijn publiek ooit een experiment voorgelegd.

Je hebt twee keuzes:

Optie 1: je hebt grenzeloze vrijheid om je eigen leefstijl te hanteren. Maar je kansen om ziek te worden en eerder dood te gaan zijn significant verhoogd, zoals blijkt uit ervaring en onderzoek.

Optie 2: je houd je aan een leefstijl die grenzen kent, gebaseerd op ervaring en onderzoek, waardoor je betere kansen hebt op een gezond en optimaal leven. Wat zou je kiezen?

Mijn voorstel zou sowieso zijn om beter voor elkaar zorgen door samen nieuwe grenzen te formuleren waarbinnen we de beste versie van onszelf kunnen worden.

_{Esther van Fenema is psychiater, opiniemaker en violist.}