Opinie op Zondag: 'Links verbond tegen rechtse vloedgolf'

Is er in Nederland nog veel toekomst voor de sociaal-democratie? Zal, nu na het CDA met de PvdA de enige andere grote volkspartij met een brede basis in alle bevolkingsgroepen verpulverd is, Nederland verder uiteenvallen in partijen voor de succesvollen en de achterblijvers? Volgens Willem Melching is de PvdA ingestort, omdat zij de oude arbeidersachterban heeft opgegeven om zich op de nieuwe migranten te richten.

Dat is veel te simpel – zij heeft, die migratie eenmaal gegeven zijnde, meer dan welke andere partij gepoogd de belangen van beide groeperingen, die hun kwetsbare positie gemeen hebben, te verenigen. Dat is ook tot het begin van deze eeuw heel behoorlijk gelukt.

Geen partij had jarenlang zo veel uit minderheden afkomstige volksvertegenwoordigers – een vergelijking van haar Kamerfractie van 2012 met die van de VVD volstaat. Pas veel later begonnen zij ook in grotere getale bij andere ‘blanke’ partijen op te duiken. Zeker, daarbij zijn brokken gemaakt – Denk vormt er één van – en heeft de partijleiding te veel bij conservatieve culturele opvattingen weggekeken.

Toegenomen ongecontroleerde macht

De sociaal-democratie rust ideologisch op drie pijlers en dat betekent dat zij op die drie terreinen ook in de politieke praktijk voldoende afstand moet zien te bewaren. Dat is allereerst de sociaal-economische tegenstelling, klassiek-marxistisch geformuleerd: die tussen arbeid en kapitaal. Het thema van de sociale gelijkheid (of liever: rechtvaardigheid) is, getuige de dalende arbeidsinkomensquote en het stijgende graaigedrag aan de top, met de door privatisering en globalisering weer enorm toegenomen ongecontroleerde macht van het internationale bedrijfsleven actueler dan ooit.

Links dient zich onomwonden te keren tegen de rechtse profeten van de marktideologie, waartoe na de VVD en het CDA sinds Pechtold ook D66 behoort, en waarbij alle grote maatschappelijke problemen als individuele aanpassingskwesties worden getrivialiseerd. Hier is het allereerst misgegaan omdat de PvdA vanaf Kok de kernbehoefte van haar natuurlijke achterban (zowel de autochtone als de allochtone), namelijk sociaal-economische zekerheid, te veel heeft genegeerd. In dat opzicht was, gezien de desastreuze verkiezingsuitslag, meedoen aan Rutte II onweerlegbaar de grootste politieke blunder ooit.

Ten tweede is er de sociaal-culturele thematiek. Op basis van het seculiere beginsel van de scheiding van kerk en staat dient links voldoende afstand te bewaren tot partijen die hun culturele kernwaarden niet aan de Verlichting, maar aan Heilige Boeken ontlenen. Dat sluit bestuurssamenwerking later evenmin uit als met de ChristenUnie, maar wel elke vorm van stembusakkoord vooraf; daar is het nu in Rotterdam misgegaan.

Anders dan in Amerika heeft het grootste deel van de inheemse christelijke rechterflank (SGP en CU uitgezonderd) de progressieve culturele opvattingen inmiddels als kernwaarden omarmd; zij vormen hier geen onderscheidend criterium. Dat geldt nog wel voor veel moslim-migranten, waar de kloof tussen moderne en traditionele opvattingen dwars doorheen loopt.

Ten derde is er nu de identiteitskwestie, in reactie op Europa, waarbij links verre dient te blijven van elk etnocentrisme, zoals dat door de autoritaire aanvoerders van PVV en FvD wordt gepropageerd die, uit afkeer van ‘Europese verwekelijking’, tevens een groot enthousiasme voor autocraten aan de dag leggen, Poetin vooraan. Omdat de prijs van immigratie – zowel economisch als cultureel – niet in de villawijken, maar in de volkswijken wordt betaald, berust Wilders’ aantrekkingskracht op zijn pleidooi voor een verzorgingsstaat voor etnische insiders: een soort nationaal socialisme, zoals dat al in het interbellum in heel Europa een hoofdonderdeel vormde van het radicaal-rechtse economische program.

Stoere taal

Onder invloed daarvan zijn inmiddels ook VVD en CDA bevattelijk voor nationalistische retoriek gebleken – eerst Zijlstra, nu Dijkhoff moet met stoere taal over vluchtelingen de rechterflank bedienen, zoals Buma plots het Wilhelmus als belangrijkste erfstuk heeft ontdekt. Niet voor niets gruwt een oudere generatie internationaal georiënteerde christen-democraten van diens nieuwe koers, Van Agt vooraan. Met name tussen VVD en PVV/FvD blijkt de grens, gezien de talloze persoonlijke overstappen, een vloeiende te zijn. Dat de gedoogcoalitie met Wilders in 2010 bij de VVD amper op morele bezwaren stuitte, was geen toeval.

In dat opzicht was het Volkskrant-interview met Rients Verschoor dinsdag over de opkomst van Mussolini verrassend actueel. Indertijd heeft de communistenangst van rechts in Italië, Duitsland en elders veel liberalen en christen-democraten tot doodgravers van de democratie gemaakt. Nadat dat in de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust was uitgemond, vertaalde die angst zich na 1945 in medewerking aan de verzorgingsstaat. Nadat in 1989 de communistische dreiging was weggevallen, is niet alleen de ongebreidelde markt weer terug, maar tevens, om de economisch benadeelden te paaien, het extreem-rechtse pleidooi voor nationale reservaten, dat vervolgens CDA en VVD zozeer naar rechts heeft getrokken dat ook de gelijkheidsbeginselen van de rechtstaat onder druk komen te staan.

Dat maakt de opgave voor links thans groter dan ooit. Om tegen de rechtse vloedgolf tegenweer te kunnen bieden, is allereerst meer samenwerking vereist: boven het narcisme van de onderlinge verschillen moeten GL, SP en PvdA zoeken naar wat hen bindt, want anders helpt ook Klavers winst ons bitter weinig vooruit.

_{Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.}