Opinie: Nederland is een belastingparadijs voor gokkers, graaiers én onderkruipers

Sinds de VOC-tijd begin 17de eeuw was Amsterdam eeuwenlang de belangrijkste financiële marktplaats in het rijkste land van Europa. Intussen is na de bankencrisis van 2008 de banksector gekortwiekt, maar groeide aan de Amsterdamse Zuidas een enorme financiële-dienstverleningssector. Voor onderzoeksjournalist Roel Janssen staat als een paal boven water dat hier – al druppelen de sanctiemaatregelen door – de ‘bediende’ van het Russische kleptocratenkapitaal huist. In zijn onlangs verschenen boek Gokkers & Graaiers, financiële schandalen van de VOC tot de Zuidas, spreekt Janssen over het ‘Joost-complex van de fiscaal-juridische dienstverlening’, gemunt naar ‘bediende Joost’ uit de stripverhalen over Olivier B. Bommel.

De Britse onderzoeksjournalist Oliver Bullough gunt dit bediendetype zelfs de hoofdrol in de titel van zijn eveneens onlangs verschenen boek De butler van de wereld, naar de manier waarop het Verenigd Koninkrijk de (Russische) oligarchen, belastingontwijkers en criminelen op hun wenken bedient – of bediende: ook hier sijpelen de sancties door. Janssen ziet in Nederland een minstens zo’n dienstbaar landje dat de afgelopen dertig jaar is uitgegroeid tot de ‘een na grootste ontvanger van Russische investeringen in de Europese Unie’. Alleen Cyprus gaat nog voor. Ook is het het vierde belastingparadijs voor ondernemingen over de hele wereld, na de Britse Maagden- en Kaaimaneilanden en Bermuda. Hoe dat kan? Talloze kabinetten die alles uit de kast trokken en trekken voor een fijn vestigingsklimaat voor buitenlandse investeerders, met gunstige fiscale regelingen en waar alles is toegestaan dat niet expliciet is verboden. Geitenpaadjesvalley langs de A10.

Wie naast de Oorlog, het Stikstofdossier en de Kwestie-Roald Dahl er niets meer bij kan hebben, moet Gokkers etc. niet lezen. Want het boek zet een dikke, vette streep door het laatste restje hoop dat Nederland wordt bevolkt door ‘fatsoenlijke bestuurders, deugdzame ondernemers en prudente bankiers’ en denkt dat, in de woorden van Janssen, ‘graaien, crises en schandalen, zaken zijn die zich afspelen in landen waar men olijfolie en knoflook gebruikt en alcohol uit druiven perst en het niet zo nauw neemt met de financiële moraal.’ Forget it.

Aan de geschiedenis van Neerlands rijkdom – en let wel: daar voeren niet alleen de rijken wel bij – kleeft vanaf de tulpenbollenmanie in de taveernes van Noord-Holland (het begin van de termijnhandel) via roofridder koning Willem I en internetbubbel-koningin Nina Brink voor de lezer zó veel pek, dat je er er beroerd van wordt. Niettemin zijn de verhalen van even ondernemende, briljante als dubieuze sleutelfiguren in de ontwikkeling van het kapitalistisch stelsel om van te smullen zo interessant, en educatief bovendien.

Wie kent Johanna Borski, de vrouw die De Nederlandsche Bank redde nadat koning Willem 1 (grondlegger van het Oranje-kapitaal) deze richting afgrond had geduwd? Een redding die, naar iedereen wel begrijpt, mogelijk was dankzij inkomsten uit slavenarbeid elders in de wereld. En wie kent Lodewijk Pincoffs, de geslaagde founding father van de havens op Feijenoord, die na financiële tegenslag en malversaties als een dief in de nacht Nederland verliet en uiteindelijk in New York in armoede stierf?

Meanderend langs ‘flipperaar’ Gerrit Zalm (DSB), dikste Mercedes-rijder Erik Staal (voormalige woningcorporatie Vestia) en Ralph Hamers (ING-witwasserij) word je niet vrolijker over de condition humaine. Maar gelukkig is er nog Stef Blok, de Russische sanctiecoördinator van VVD-huize. O nee, die had vorig jaar nog nauwelijks iets voor elkaar; wél was Gazprom ’m net voor de invasie gesmeerd van het Museumplein naar Cyprus. En dan onthult Follow the Money, uitgever van Janssens boek, afgelopen week dat Heineken in Rusland rustig het bier brouwt dat Guinness liet lopen. Spannende financiële journalistiek over ‘Nederland-doorstroomland’, een land vol gokkers, graaiers én onderkruipers: dit boek verdient een breed publiek.

Mirjam Schöttelndreier

Roel Janssen, Gokkers en graaiers. Financiële schandalen van de VOC tot de Zuidas, uitg. FTM, 2022; 272 pagina’s.