Opinie: Mooi die wederopstanding van Den Uyl. Maar hij laat zich lastig verplaatsen naar deze tijd

Ineens is Joop den Uyl terug. Mark Rutte en Edith Schippers schudden hem wakker in hun VVD-campagne-interview in De Telegraaf, PvdA en GroenLinks omarmen hem in een campagnefilmpje, PvdA-senator Mei Li Vos draagt een T-shirt met JOOP erop. ‘We moeten in Nederland wél terug naar de dagen van Joop den Uyl’, schreef een jonge docent geschiedenis in de Volkskrant. Den Uyl als favoriete vriend én vijand.

Het loont de moeite om te kijken wat de motieven zijn om de PvdA-voorman uit de jaren zeventig weer van stal te halen en te bezien of die ook hout snijden. Om te beginnen de VVD-campagne: het liberale campagneteam kent de aloude wet dat alles wat aandacht krijgt groeit. Alleen al daarom is het niet aantrekkelijk van leer te trekken tegen populistisch rechts – JA21, BBB en de uiterste rechterflank. De ‘linkse wolk’ – zoals de geuzennaam luidt – is een aantrekkelijker mikpunt, ook omdat de overlap in potentiële achterban beperkt is.

Maar waar vind je de verschillen? In zowel de Tweede als Eerste Kamer wordt door de coalitie heel behoorlijk samengewerkt met de gematigd linkse oppositie. De standpunten en partijprominenten van links bieden weinig houvast om op los te gaan, daarom ging de VVD in arren moede een halve eeuw terug in de tijd om verschillen te vinden die de liberale kiezer angst kunnen aanjagen. ‘We moeten in Nederland niet terug naar de dagen van Joop den Uyl’, zei Rutte. Wat zullen de liberalen terugverlangen naar een geharnaste linkse oppositie om zich tegen te kunnen afzetten.

Het wonderlijke is dat PvdA-GroenLinks dezelfde afweging maakte. Ook daar grijpen ze terug op Den Uyl om het nieuwe links een identiteit te bezorgen. De man die zich in 1971 in de aanloop naar zijn kabinet verzette tegen de Progressieve Volkspartij waarop vooral Hans van Mierlo van D66 aandrong, is nu symbool van de nieuwe linkse samenwerking.

Patstelling

Die wederopstanding van Den Uyl laat de patstelling zien waarin de middenpartijen – dus inclusief VVD, PvdA en GroenLinks – zijn beland. Onderlinge verschillen zijn door de politieke versplintering en de ambitie desondanks verantwoordelijkheid te dragen behoorlijk verkleind. Klimaat, stikstof, defensie, woningbouw, asielzoekers zelfs – de opvattingen liggen niet heel ver uit elkaar. Om toch verschillen zichtbaar te maken, grijpen de vleugels van dat midden naar een politicus die zich lastig naar deze tijd laat verplaatsen.

In de glorietijd van Den Uyl was de ontzuiling maar net op stoom gekomen. Zijn PvdA stond als emancipatiepartij nog dicht bij de wortels: een partij waar middenklasse en arbeiders elkaar vonden in de sociaal-democratie, die de arbeiders zou verheffen en hun belangen in politieke verlangens zou vertalen. Die wensen waren voor een flink deel materieel van aard. ‘De helft van de Nederlandse gezinnen heeft nu een auto’, zei Den Uyl in 1970 in krant Het Vrije Volk. ‘Ik vind dat die andere helft er precies evenveel recht op heeft. Een auto is in het weekend en in de vakanties een onvervangbaar vervoermiddel.’ Den Uyl was van nature geen man om de menigten toe te spreken, maar kreeg er geleidelijk plezier in door in een met uiltjes beplakte bus langs schaftketen en bedrijfskantines te toeren.

Dan zei hij het soms nog wat duidelijker en met meer zelfkritiek: ‘Links wekt soms de indruk dat zij de mensen verbiedt blij te zijn met een nieuwe woning, de buitenlandse vakantie of het eindelijk verworven autootje.’ Vijftig jaar later zijn veel van die wensen royaal in vervulling gegaan. De arbeiders- en lagere middenklasse greep de kans zich te ontwikkelen en beklom de sociale ladder.

Sleutelposities

Dat zie je terug in het electoraat van de PvdA. Een onderzoek van Amsterdamse politicologen voor de website Stukroodvlees uit 2021 wijst uit dat de PvdA-kiezers ouder en hoger opgeleid zijn dan gemiddeld, ze zullen dus in betere doen zijn. Ze hebben ook bovengemiddeld veel vertrouwen in de politiek, die hen immers aan een fijn leven hielp en waar ze zich nog steeds goed vertegenwoordigd weten. Kijk naar de vele PvdA’ers op sleutelposities, ook als de partij krimpt en niet in de coalitie zit.

‘De zwaarste lasten op de sterkste schouders’, dat zegt Den Uyl in het campagnefilmpje dat PvdA-fractieleider Attje Kuiken liet maken. Het is de quote waarmee hij de geschiedenisboeken zal ingaan. Maar sinds hij die woorden uitsprak, is er iets wezenlijks veranderd: die sterkste schouders zijn van kamp veranderd, ze behoren tegenwoordig ook toe aan PvdA’ers. Waar de woorden van Den Uyl in zijn tijd een aanval op rechts betekenden, daar zijn ze nu eerder een handreiking: wij laten anderen delen in onze welvaart.

De partij is niet meer gebouwd op emancipatie en belangenbehartiging, maar eerder op betrokkenheid en verantwoordelijkheidsbesef. Lees er de standpunten op na die PvdA en GroenLinks vorige week als gedeelde idealen presenteerden. Ze gaan over het verkleinen van de kloof tussen arm en rijk, over uitkeringen en minima, over een reële prijs voor hyperconsumptie en over internationale solidariteit. Dat zijn altruïstische idealen, niet bedoeld om er zelf beter van te worden, maar om de wereld beter te maken.

Wat voor de PvdA geldt, gaat nog sterker op voor de achterban van GroenLinks. Volgens hetzelfde Amsterdamse onderzoek zijn dat vooral hoogopgeleide kosmopolieten, bovengemiddeld vaak stedeling en zo’n twintig jaar jonger dan de doorsnee PvdA-stemmer. Meer nog dan de PvdA’er is iemand met affiniteit met GroenLinks doorgaans een eind verwijderd van de strijd om het bestaan.

Helderheid

De ‘linkse wolk’ wordt dus gevormd door twee partijen die niet in de eerste plaats de onmiddellijke belangen van de eigen achterban willen bedienen. In de Nederlandse politiek is dat een uitzonderlijke positie, die uitleg vereist. De ‘linkse wolk’ moet op zoek naar helderheid, wetend dat door de nadruk op altruïsme en doelen voor de lange termijn de laatste restjes eigenbelang verdampen. Om die reden wordt door zowel voor- als tegenstanders teruggegrepen op Den Uyl, en op een tijdsgewricht waarin de tegenstellingen groot waren.

Na de congressen van zaterdag is een fusie van PvdA en GroenLinks weer wat dichterbij gekomen. Best mogelijk dat Den Uyl zo’n samengaan om politiek-strategische redenen zou hebben omarmd. Maar één vraag zou hij beslist hebben gesteld: waar in deze linkse wolk vind ik mijn eigen mensen terug, hoe houd ik die sterkste schouders binnenboord?

Lezersreacties

Kriegel

Ik word een beetje kriegel van de stukken over PvdA en GroenLinks. Hoezo, ‘links gaat winnen’? Bewijs maar eerst echt links te zijn. Maak helder met welke daden jullie een einde gaan maken aan het kapotgaan van de zorg, van het onderwijs, van de regels waardoor geld steeds meer geld verdient, terwijl de voedselbanken de vraag niet aankunnen en het aantal daklozen zichtbaar toeneemt. Leg uit hoe je Nederland echt beter gaat maken na twintig jaar afbreken door neoliberaal beleid. En beloof nooit, echt nooit, meer samen te werken met de VVD. En wie weet, misschien wint links dan. Schrijf geen vage stukken die alleen voor partijkaders bestemd zijn, maar wees concreet: wat gaan jullie doen om de berokkende schade aan Nederland te herstellen? Vertel dat in plaats van dat openlijke geflikflooi met elkaar. Daar zit niemand buiten de partijen en journalistiek op te wachten. Op zijn Gronings: Nait soez’n moar doun!
Jolanda van der Lee, Groningen

Inhoud

De samenwerking tussen GroenLinks en PvdA leest als een verhaal in Story over een relatie tussen twee uitgerangeerde BN’ers. De staat van de natuur en maatschappelijke ongelijkheid zijn dé problemen van nu en hangen met elkaar samen, want ze hebben een gezamenlijke oorzaak: de neoliberale bulldozer. Terwijl de politiek bol staat van strijd en moddergooien, soms tegen wil en dank omdat veel media dat gewilliger oppikken dan de nuance waarin de waarheid vaak wel besloten ligt, proberen twee partijen elkaar op te zoeken.

Ongeacht een politieke voorkeur verdient het lof om iets nieuws te proberen als je merkt dat wat je altijd deed niet lukt. Dat zouden in deze tijd van transitie meer organisaties en individuen moeten doen. Inhoudelijk kunnen GroenLinks en PvdA de ecologische en sociale uitdagingen verbinden en een voorbeeld stellen hoe samenwerken in een tijd van polariseren de manier kan zijn om naar nieuwe vorm van politiek te struikelen. Misschien hebben ze daar een visie over, maar daar lezen we niets over. Het zou mooi zijn als we het minder over de vorm gaan hebben, maar meer over de inhoud.
Rik van der Linden, Berkel en Rodenrijs

Linkse wolk

Liever een linkse wolk dan een rechts klimaat.
Gijs Schaap, Munnekezijl