Opinie: ‘Menno ter Braak had ook vertekend beeld over democratie’

‘Te Slaa heeft daarmee een punt’, schrijft lezer Daan Brouwer uit Amsterdam, ‘maar zijn op fascisme-expert Roger Griffin geïnspireerde visie vertoont eveneens wezenlijke tekortkomingen.’ Dit blijkt, volgens Brouwer, niet alleen uit zijn reactie, maar ook uit Te Slaa’s boek Wat is fascisme? ‘Om een paar kenmerken van het fascisme te noemen: virulent ultra-nationalisme en seksisme, pathetische nostalgie gebaseerd op een mythisch verleden, middeleeuws aandoend obscurantisme en minachting van de rede, gewelddadigheid, haat tegen humanisme en de linkse beweging, streven naar een despotisch regime met een almachtige Leider.

‘Ziedaar wat Te Slaa ‘positief geformuleerde, utopische idealen’ noemt. Achter de ‘etnisch homogene samenleving’ die fascisten volgens hem nastreven, gaat agressief racisme schuil. Mogen we voor dit alles het etiket ‘nieuwe beschaving’ accepteren, zoals Te Slaa doet? Het fascisme zou volgens hem ‘klassenoverstijgend’ willen zijn. Maar vakbondsleiders en socialisten en communisten crepeerden in Hitlers concentratiekampen, terwijl de oude kapitalisten genoten van hun oorlogswinsten.’

‘Nee’, zo besluit Brouwer, ‘geef mij dan maar liever Ter Braak met zijn rancuneleer.’

W.F. Hermans

Volgens Jan de Putter uit Leiden, auteur van het artikel Vos zonder Partij over Menno ter Braak, sluit de kritiek van Te Slaa aan bij die van W.F. Hermans ‘Na kennis genomen te hebben van wat Ter Braak schreef over het fascisme oordeelt Hermans genadeloos. In Mandarijnen op zwavelzuur komt hij tot de slotsom: “Zelf heeft hij niets onderzocht, niets waargenomen.” Deze bewering wordt niet weerlegd door Léon Hanssen in zijn meer dan vuistdikke biografie. Ook volgens hem begreep Ter Braak het fascisme slecht.

‘Net zo min als Ter Braak het nazisme niet goed doorgrondde, denk ik dat hij ook een vertekend beeld over de democratie had. Voor hem is democratie een ideologie die culturele gelijkheid voor iedereen belooft, met een ander woord ‘volksverheffing’. Democratie stond in de jaren dertig in het teken van de economische crisis. De strijd om het algemeen kiesrecht en voor de vrijheid van onderwijs was toen hij zijn pamflet schreef al jaren geleden beslecht. Zoals wel vaker zag Ter Braak problemen die er niet waren.’

Anton van Duinkerken

‘Interessant is dat het punt van Te Slaa ook al speelde in de tijd dat Ter Braak zijn essay publiceerde als brochure voor het Comité van Waakzaamheid’, schrijft Michiel Besters uit Bergen op Zoom. ‘Het essay van Ter Braak geeft namelijk zijn eigen levensbeschouwelijke overtuiging ten aanzien van ideologieën en idealen bloot. En zijn levensbeschouwing was nu precies de inzet van een vaak vergeten maar felle polemiek die hij met Anton van Duinkerken voerde’, aldus Besters, voorzitter van de Stichting Anton van Duinkerken Nu.

‘Zeker, in verhouding tot de links-katholiek georiënteerde Van Duinkerken was Ter Braak met zijn nihilistische levensvisie zijn tijd vooruit in het toen verzuilde Nederland. Desondanks was Van Duinkerken op basis van zijn eigen levensbeschouwing wel in staat om het nationaalsocialisme te zien als een ideologie of, in de woorden van Van Duinkerken, een ‘heilsleer’ die parasiteert op de mystiek van het katholicisme. Zo staat te lezen in de brochure Katholicisme en Nationaal-Socialisme die Van Duinkerken in 1936 schreef voor het Comité van Waakzaamheid.

‘Het essay van Ter Braak alsmede zijn polemiek met Van Duinkerken biedt in mijn ogen een ‘actuelere’ vraag dan de wetenschappelijke-historische juistheid van Ter Braaks stellingname tegen het nationaalsocialisme: welk perspectief op de wereld heb je op basis van een bepaalde levensbeschouwing? En ook: welke blinde vlekken levert deze levensbeschouwing op?’