Opinie: Jongeren voorrang geven op ic? Het draaiboek van ‘code zwart’ rammelt aan alle kanten

Er is een draaiboek dat artsen moeten gaan gebruiken bij het maken van keuzes in het geval er in de toekomst schaarste zou ontstaan op de ic’s. Het meest controversiële punt van het draaiboek gaat over wat te doen in ‘fase 3’. In fase 3 is de schaarste zo ernstig dat beslissingen mogelijk moeten worden genomen op ‘niet-medische’ gronden, dat wil zeggen: op ethische gronden.

In het draaiboek staat onomwonden dat de ‘jongere generatie een sterkere morele aanspraak’ heeft op levensreddende zorg, en dat het ‘rechtvaardig’ is om hun ‘voorrang te geven, omdat jongere generaties nog een lang leven voor zich hebben, terwijl dat voor oudere generaties minder opgaat’. Lees: iemand van 81 jaar krijgt sowieso géén ic-bed wanneer iemand van 33 ook een bed nodig heeft en er niet genoeg bedden zijn.

De opstellers benadrukken dat het draaiboek is bedoeld om een publiek debat op gang te brengen. Het valt vanuit ethisch oogpunt te betwijfelen of een draaiboek een wenselijk startsignaal is voor het voeren van een constructief publiek debat, maar laat ik bij deze bijten: het morele fundament onder het draaiboek rammelt aan alle kanten. Ik beperk mij tot vijf punten.

Ten eerste: het bovenstaande leeftijdscriterium deugt filosofisch niet. Het is niet alsof we allemaal een vooropgestelde levensduur hebben die wel of niet bijna ‘op’ is, of die we zouden ‘verdienen’ of waar we ‘recht’ op zouden hebben. Sowieso moet je levens niet met elkaar willen vergelijken of in de weegschaal leggen. Als we menselijke waardigheid belangrijk vinden – en die waardigheid trekt zich niets aan van leeftijd – moet het beroep op het leeftijdscriterium zo snel mogelijk uit het draaiboek.

Arbitrair

Ten tweede: het leeftijdscriterium wordt arbitrair afgebakend. Als we het leeftijdscriterium consequent doorvoeren, dan heeft iemand die in januari 1940 is geboren voorrang op iemand die in februari van hetzelfde jaar is geboren. Dat is absurd. Om dit probleem te voorkomen is gekozen voor leeftijdscategorieën, zoals 40-60, 60-80, en 80-plus. Die keuze is arbitrair, en er wordt geen rechtvaardiging voor gegeven. Bovendien blijft het probleem bestaan: een 80-jarige heeft nog altijd een ‘sterkere morele aanspraak’ op een ic-bed dan een 81-jarige. De absurditeit is simpelweg inherent aan het criterium.

Ten derde, het leeftijdscriterium is onliberaal. Dit werd pijnlijk duidelijk toen dit principe werd verdedigd in een aflevering van Nieuwsuur (16 juni). Diederik Gommers, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care, zei dat het idee is dat je het iemand ‘gunt om van het leven te mogen genieten’. Maar het is niet aan Gommers, noch aan medisch ethici, en al helemaal niet aan de overheid, om burgers te vertellen wat ze anderen wel en niet moeten gunnen – vooral niet als dat het opofferen van hun eigen leven betreft.

Wat Gommers wellicht bedoelde is dat het krachtig kan zijn wanneer iemand er zelf voor zou kiezen om, met het oog op de jongere medemens, zich niet te laten behandelen. Dat is ook volop gebeurd. Maar in dat geval is het precies de vrije keuze van individuen, terwijl volgens het draaiboek die keuze voor hen zou worden gemaakt. Pijnlijk genoeg ondermijnt het draaiboek zoals dat er nu ligt dus de mogelijkheid om zelf beslissingen hierover te maken.

Ten vierde: het draaiboek is moreel instabiel. Daarmee bedoel ik dat het draaiboek eerst het leeftijdscriterium hanteert en vervolgens overspringt op twee andere principes. Wanneer het leeftijdscriterium geen nut heeft (bijvoorbeeld omdat iedereen die op de ic binnenkomt, 80-plus is), dan wordt in zo’n geval gekozen voor ofwel ‘wie het eerst komt, eerst maalt’ ofwel loting. Het draaiboek zegt dus eigenlijk: op een bepaald moment, wanneer ‘er geen enkel goed argument voor onderscheid meer is’, dan schakelen we gewoon over op andere principes. Omdat het leeftijdscriterium helemaal geen goed argument is en loting in een latere fase wel degelijk als acceptabel wordt gezien, valt er veel voor te zeggen loting als leidend principe te hanteren. Dan zou dit draaiboek ook minder hoeven draaien.

Gruwelijk

Ten vijfde: de weerstand tegen loting is onvoldoende gefundeerd. Er wordt voor het leeftijdscriterium gekozen omdat de problemen met onder andere loting vanuit ethisch oogpunt op ‘grotere bezwaren’ zou stuiten, maar geen enkel bezwaar wordt genoemd. Er wordt gesteld dat het ‘bijzonder pijnlijk’ zou zijn triage op toeval te laten aankomen, maar waarom? Uitgeloot worden is juist vaak beter te verteren. Te horen krijgen dat je vader, moeder of partner het verkeerde ic-lot had, is gruwelijk maar misschien minder gruwelijk dan te horen krijgen dat ze te oud waren, of dat er net iemand die een jaar jonger was binnengereden werd.

Wat nodig is, is volmondig erkennen dat wanneer het aankomt op het triage-vraagstuk, wij allemaal – ethici, artsen, en potentiële patiënten – met ons handen in het haar zitten, en dat als er een tweede hoge piek zou komen, er weer volledige paniek uitbreekt. Onze morele besluitvorming moet zich daarop aanpassen. Wat in zo’n geval gepast is, is om de grenzen van de ethiek te erkennen, om te erkennen dat er niet juist valt te handelen, en om te zeggen: ‘We hebben de bodem bereikt, onze morele redenen zijn op. Laten we ons gewonnen geven, en loten.’ Ja, kiezen voor willekeur is tragisch, maar het ís ook tragisch.

Tijdens de Nieuwsuur-uitzending werd nog vermeld, als toelichting op het leeftijdscriterium: ‘Daar is over nagedacht.’ Misschien is dat wel het probleem. Soms moet je juist over de ethiek niet al te veel nadenken.

_{Fleur Jongepier is ethicus aan de Radboud Universiteit Nijmegen en essayist voor Bij Nader Inzien.}