Opinie: Een beter milieu begint wel degelijk bij jezelf

Er woedt al jaren een debat over wie de verantwoordelijkheid draagt voor het aanpakken van de milieuproblematiek. Is dat de individuele consument wanneer zij bijvoorbeeld kiest wel of geen vliegtuig naar een verre vakantiebestemming te pakken? Of dient de overheid paal en perk te stellen door milieuschadelijk gedrag te verbieden of duurder te maken? Helaas is dat debat gestoeld op een onterechte en schadelijke tegenstelling.

Want door de verantwoordelijkheidsvraag als óf óf voor te stellen, blijft iedereen naar de ander wijzen en neemt uiteindelijk niemand verantwoordelijkheid. Voor die patstelling hebben wij in het licht van de klimaatcrisis absoluut geen tijd.

Vroeger wees de overheid met de vinger naar de consument met de publiekscampagne ‘Een beter milieu begint bij jezelf’. De overheid voerde deze campagne vanuit een misplaatst liberaal idee dat zij het recht niet zou hebben in te grijpen in de persoonlijke levenssfeer. Misplaatst omdat juist het liberalisme overheidsingrijpen legitimeert als daarmee schade aan anderen kan worden voorkomen, zoals milieuschade. Tegenwoordig is de wind volledig omgedraaid.

Nu verschijnen er boeken zoals Een beter milieu begint niet bij jezelf van Jaap Tielbeke, redacteur bij De Groene Amsterdammer. Volgens Tielbeke heeft alleen structurele verandering via politiek ingrijpen zin en moeten we stoppen ons blind te staren op individuele gedragsverandering. De wereld zal niet veranderen doordat consumenten om groene producten vragen. De wereld verandert pas als de overheid het heft in handen neemt. Daarom zou niet de consument zich moeten roeren maar de politieke burger.

Op zich heeft Tielbeke daarbij een punt. Alleen overheidsbeleid kan de milieuproblematiek effectief oplossen. Maar wat tegenstanders van individuele verantwoordelijkheid over het hoofd zien, is hoe maatschappijen daadwerkelijk veranderen. Burgers vragen niet plotseling vanuit het niets om overheidsbeleid. In plaats daarvan voltrekt zich een transitieproces waarbij eerst voorlopers de maatschappij tonen dat er redelijke alternatieven voor handen zijn, zoals plantaardige maaltijden, duurzame energie, vakanties zonder vliegtuig en kleinere gezinnen. Pas wanneer grote delen van de bevolking voldoende alternatieven om zich heen zien, ontstaat het maatschappelijk draagvlak voor overheidsbeleid dat deze alternatieven tot norm maakt. Het is ondenkbaar dat de overheid ooit een vleesbelasting invoert zonder dat eerst een markt voor vleesvervangers is ontstaan vanuit een consumentenvraag.

Daarnaast reiken politieke boodschappen niet ver als deze niet voldoen aan het adagium ‘practice what you preach’. Hoewel een politicus in theorie een rationeel betoog kan houden dat de eigen maandelijkse vakantievluchten naar Australië niet in tegenspraak zijn met het partijprogramma om datzelfde gedrag te verbieden, zal de meerderheid van de bevolking ernstig twijfelen aan de integriteit van diezelfde politicus. Niet voor niets meldt De Telegraaf graag dit soort vermeende inconsistenties van met name ‘groene’ politici.

Maar dit geldt niet minder voor een politiek gesprek binnen de familie, op het werk of tussen vrienden: het is moeilijk anderen te overtuigen van het belang van groen beleid als er geen enkel verband is met je eigen leefstijl. Hoe serieus zou klimaatactiviste Greta Thunberg zijn genomen als zij voor haar oproep de hele wereld was rondgevlogen?

Dat dan aan integriteit wordt getwijfeld is niet zo vreemd. Een centrale gedachte in de ethiek is dat je alleen volgens die regels moet leven waarvan je tegelijkertijd kan wensen dat die regels voor iedereen zouden gelden. Dit is de beroemde categorische imperatief van de Duitse filosoof Immanuel Kant.

Daarom leidt het ook tot een morele kortsluiting om milieuschadelijk gedrag te vertonen, zoals van hot naar her te vliegen, wanneer je tegelijkertijd wenst dat de overheid je datzelfde gedrag verbiedt. Als je een bepaalde vlucht niet zou maken ná invoering van milieubelastingen, behoor je die vlucht ook niet te maken vóór invoering.

Uiteindelijk kan alleen de overheid significante milieuverbetering realiseren door de maatschappelijke spelregels te veranderen. Maar het draagvlak dat daarvoor nodig is, ontstaat pas wanneer voldoende consumenten vrijwillig het voortouw hebben genomen.

Het laatste wat we daarom nodig hebben, zijn verhalen dat individueel handelen er niet toe doet. Een beter milieu begint wel degelijk bij jezelf.

_{Marc Davidson is Socrates-hoogleraar milieufilosofie vanuit humanistisch perspectief aan Maastricht University en docent/onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Per 1 september 2020 hoogleraar filosofie van duurzaamheid en milieu aan de Radboud Universiteit Nijmegen.}