Opinie: De valse solidariteit van het Westen in de Oekraïnecrisis

Zodra in een conflict de eerste doden vallen, de eerste bommen hun kraters slaan, de eerste vijandelijke tank doordringt tot een buitenwijk, vernauwt de ruimte voor analyse. Zo ook nu. Iedere kritische bevraging van oorlog lijkt dan ongepast. Het lijkt een verloochening van het leed en de wanhoop waarmee de Oekraïners hun steden en dorpen verdedigen.

Toch is een kritische analyse hard nodig. Precies vanwege het geweld dat zich rondvreet in Kyiv, in Charkiv en Marioepol. Elke dag telt. En zoals dat geldt voor ieder conflict: een oplossing is alleen mogelijk als wij bereid zijn het beest in de bek te kijken door ons eigen aandeel te erkennen, en vervolgens in te zetten. Dat gebeurt vooralsnog niet. Sterker nog, de huidige oorlogsroes zet aan tot wraak (met de vernietiging van Poetin als hoogste doel) en verhult de cynische realiteit waarmee het Westen niet alleen deelachtig is aan de escalatie naar deze oorlog, maar ook een pragmatische oplossing niet oppakt. Masculiene eerzucht speelt hierin een rol.

Blinde vlek

Twee zaken zijn duidelijk. Eén, Rusland is bereid grof geweld te gebruiken om te voorkomen dat Oekraïne een militaire bondgenoot wordt van het Westen. En twee, het Westen is niet bereid om Oekraïne te verdedigen. Of het herhaaldelijke gezinspeel van de Navo op een Oekraïens lidmaatschap de oorzaak is geweest van de Russische invasie of slechts een aanleiding, is niet vast te stellen. Dat komen we pas te weten als er wordt onderhandeld. Wat wél vast staat, is dat Poetin de provocaties (van met name Amerikaanse ministers Austin en Blinken) nu gebruikt als rechtvaardiging van deze oorlog.

Het wrange is dat het Navo-lidmaatschap van Oekraïne nooit meer is geweest dan een abstractie. De Navo heeft nooit serieus overwogen een lidmaatschap in te willigen. En toch is deze abstractie de inzet geworden van een verschrikkelijke oorlog. Daarmee heeft het Westen, bewust of onbewust, de condities geschapen voor deze daad van agressie. Dat maakt ons niet verantwoordelijk voor deze onrechtmatige invasie, maar zeker ook niet onschuldig. De blinde vlek voor het eigen aandeel is ook binnen de EU pijnlijk zichtbaar. De mix van masculiniteit en militarisme waarmee Europese leiders Oekraïne (als in de nieuwste Marvelfilm) oproepen het op te nemen tegen de Russische agressor is gratuit en toont een valse solidariteit.

In het Europarlement wentelen politici zich in een nieuwe (‘ongekende’) saamhorigheid, een collectief verfoeien, een opwindende rechtschapenheid. Zelenski wordt met staande ovaties onthaald, krijgt volstrekt irreële beloften voor Europese toetreding, om vervolgens in eenzaamheid terug te keren naar het slagveld.

In plaats van de Oekraïners aan te zetten zich dood te vechten, zou de EU er alles aan moeten doen om een pragmatische uitweg te vinden uit dit conflict. Daarvoor is allereerst een goede bemiddelaar nodig (en wellicht is dat Naftali Bennett) die aan beide kanten genoeg vertrouwen wekt. Het huidige bloedvergieten maakt de kans op succesvolle onderhandelingen met de dag moeilijker, toch zijn er kansen.

Neutraliteit

Wat we tot nu toe weten is dat het Poetin regime een viertal eisen op tafel heeft gelegd: neutraliteit, demilitarisering, ‘denazificering’ en een erkenning van de Krim en wellicht ook de Donbas. Daarbij zitten zaken die onacceptabel zullen zijn voor Oekraïne, maar ook punten die uitwerking behoeven en bespreekbaar zouden kunnen zijn. Hoewel het onduidelijk is welke doelen Poetin denkt te kunnen behalen met zijn gewelddadige optreden, de felle weerstand die de Oekraïners hebben geboden aan het Russische leger zou hem wellicht doen inzien dat een langdurige bezetting van heel Oekraïne weinig realistisch is.

Neutraliteit zou in dat geval een betere uitkomst zijn. Ook Zelenski heeft al bij herhaling gezegd dat een neutraliteitsverdrag bespreekbaar is. Maar ook de Navo zelf kan hierbij (na goede afstemming) een rol spelen. Met een deal tussen de Navo (feitelijk de VS) en Moskou waarbij de Russische troepen zich terugtrekken in ruil voor een garantie van neutraliteit kan de Navo de angel uit het conflict halen. De steeds terugkerende drogredenering in het debat over deze oorlog, is dat Oekraïne als soevereine staat ‘toch zelf het recht heeft te bepalen of het tot de Navo wil toetreden’.

Dat is onzin. Het is uitsluitend de Navo die beslist of een land kan toetreden. De alliantie moet en kan dus wel degelijk een verschil maken. Dat is pijnlijk gezien de eerdere provocaties, maar een goede oefening in het intomen van misplaatste masculiene eerzucht.

Jolle Demmers is hoogleraar conflictstudies aan de Universiteit Utrecht.