Opinie: Als rechters hun uitspraken niet goed onderbouwen, zijn zij geen toevluchtsoord voor rechtzoekenden

Als het gerechtshof Arnhem en de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State hun grondwettelijke motiveringsplicht niet hadden verzaakt, was Godfried van Haut niet veroordeeld voor de ‘Warnsveldse pompmoord’ – en was er geen kinderopvangtoeslagenaffaire geweest. Rechters hebben de plicht hun uitspraken deugdelijk te motiveren. De Hoge Raad zegt dat door de motivering elke rechterlijke beslissing voor partijen en voor derden controleerbaar en aanvaardbaar moet zijn.

Motivering

Krijg je je gelijk bij de hoogste rechter? Als de rechter vindt dat je onschuldig bent of in je recht staat, boeit het je misschien niet waarom deze precies tot dat oordeel komt. Je kunt verder met je leven. De motivering doet er wél toe als de rechter je veroordeelt voor moord en je zelf vindt dat je onschuldig bent. Zoals in het geval van Godfried van Haut. Het gerechtshof Arnhem oordeelt in 2004 dat hij een moordenaar is: hij zou in 1985, samen met anderen, bij een benzinepomp in Warnsveld een weerloze jonge vrouw met messteken om het leven hebben gebracht. Godfried zegt dat hij onschuldig is, niets met de zaak te maken heeft. Met de uitspraak verwoest het gerechtshof niet alleen zíjn leven, maar ook dat van zijn gezin.

Godfried van Haut belandt jarenlang in een cel. Als hij vrijkomt, strijdt hij voor herziening van zijn zaak en eerherstel. Tevergeefs: hij overlijdt in juni 2013. Ook de laatste ‘vrije’ jaren van zijn leven drukt het stigma van moordenaar op Godfried. Daar moet ook zijn dochter Jänis mee zien te dealen. Zij zet de strijd van haar vader voort.

Toeslagenaffaire

De motivering van een uitspraak is ook belangrijk als de rechter je behandelt als fraudeur en je opzadelt met een schuld van tienduizenden euro’s, terwijl je zelf meent volkomen te goeder trouw te hebben gehandeld. Zoals bij de slachtoffers van het kinderopvangtoeslagschandaal. De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State, de hoogste bestuursrechter, geeft jarenlang de Belastingdienst gelijk wanneer die tienduizenden euro’s aan kinderopvangtoeslag terugvordert bij ouders. Geld dat de ouders dan al hebben uitgegeven aan de opvang van hun kinderen. Ze zouden er toch geen recht op hebben gehad. Net als de Belastingdienst behandelt de Raad van State hen als kwaadwillende burgers, als fraudeurs.

Onvermurwbaar

Wat de ouders daar ook tegenin brengen: de hoogste rechter is onvermurwbaar. De Raad van State volhardt jarenlang in ‘alles-over-een-kam’-uitspraken. Daarmee verwoest de Raad het leven van duizenden ouders en hun kinderen. Neem bijvoorbeeld de vaker in de media verschenen toeslagenouder Kristie Rongen: zij moet maar liefst 92 duizend euro terugbetalen en kan daardoor haar drie kinderen jarenlang nauwelijks te eten geven.

Als hogere rechters met hun uitspraken volwassenen en hun kinderen zo in het verderf storten, hoort de uitspraak deugdelijk gemotiveerd te zijn. Een motivering die klinkt als een klok. Waar geen speld tussen te krijgen is. In het geval van Godfried van Haut weegt die rechterlijke motiveringsplicht extra zwaar. Dat geldt ook voor de toeslagouders die in eerste aanleg bij de rechtbank Rotterdam aanklopten.

De rechtbank Zutphen vindt het bewijs tegen Godfried allesbehalve overtuigend en spreekt hem vrij. De rechtbank Rotterdam stelt ook de ouders in het gelijk. De rechter oordeelt in vele gevallen dat de toeslagouders nauwelijks blaam treft. Een volledige terugvordering van de kinderopvangtoeslag is volgens de rechtbank volstrekt onrechtvaardig en staat in geen verhouding tot het geringe verwijt dat de ouders gemaakt kan worden. Van kwade wil was bij de meesten geen sprake.

Iets uit te leggen

De uitspraken van het gerechtshof Arnhem en de Raad van State staan diametraal tegenover die van de rechtbank Zutphen en de rechtbank Rotterdam. Dan hebben de hogere rechters wel wat uit te leggen. Aan de lagere rechters, maar ook aan de direct betrokkenen. Het minste waar zij voor moeten zorgen, is een uitspraak met een overtuigende weerlegging van de argumenten van de rechtbanken. Die moet duidelijk maken waarom de rechtbanken de plank missloegen. Hun oordeel deugde immers klaarblijkelijk niet. Daardoor stond plotsklaps, nadat ze het recht al aan hun zijde meenden te hebben, de toekomst op het spel van Godfried van Haut en van vele toeslagouders en hun kinderen.

Zijn de hogere rechters erin geslaagd om te motiveren – controleerbaar en aanvaardbaar – waarom de veroordeling van Godfried van Haut voor moord terecht is? En waarom de terugvordering van tienduizenden euro’s bij de toeslagouders passend is? In de recent uitgezonden true crime tv-documentaire De pompmoord zegt Henk van Harreveld, voormalig rechter bij de rechtbank Zutphen en medeverantwoordelijk voor de vrijspraak van Godfried van Haut: ‘Als wij vrijspreken en het gerechtshof komt tot een veroordeling, dan ben ik benieuwd wat daarin een mogelijk doorslaggevende rol heeft gespeeld. Dat heb ik in het arrest eigenlijk niet zo gelezen. Ik ben niet overtuigd door dit arrest.’

L.H. Waller, rechter bij de rechtbank Rotterdam: ‘In oktober 2014 viel de langverwachte uitspraak op de mat. Na lezing overheersten teleurstelling en ontgoocheling, het leek alsof de Raad van State ons niet gehoord had.’ Daar is geen woord Spaans bij. De direct betrokken rechters kunnen van de uitspraken van het gerechtshof Arnhem en de Raad van State geen chocola maken. Hoe zou dit voelen voor Godfried van Haut en de slachtoffers van de kinderopvangtoeslagaffaire?

Onvoldoende

De hogere rechters voldoen bij lange na niet aan de motiveringsplicht zoals de Hoge Raad die oplegt. De Raad van State negeert zelfs compleet het pleidooi van de rechtbank Rotterdam voor het toepassen van de menselijke maat in kinderopvangtoeslagzaken. Overigens, ook als de hogere rechters hun essentiële plicht niet zo hadden verzaakt, lijkt een overtuigende weerlegging van de argumentatie van de rechtbanken praktisch uitgesloten.

Veel deskundigen beschouwen de veroordelingen rond de pompmoord als een gerechtelijke dwaling: er was geen sprake van wettig en overtuigend bewijs. Dat laatste was dus, blijkens de documentaire, het oordeel van Henk van Harreveld. De argumenten die L.H. Waller in 2013 al gebruikte om haar uitspraken in kinderopvangtoeslagzaken kracht bij te zetten, komen overeen met de argumenten die de Raad van State zelf gebruikte om het tij te keren. Dat was echter pas vele jaren en vele slachtoffers later.

Hebben het gerechtshof en de Raad van State er achteraf nog iets van opgestoken? Zijn ze in staat tot zelfreflectie, tot zelfreinigend vermogen? Daar zijn geen aanwijzingen voor. Naar aanleiding van het Pompmoord-drieluik heeft de betrokkken KRO-NCRV-redactie het gerechtshof Arnhem om een reactie gevraagd. Het hof zegt over individuele zaken alleen bij arrest te kunnen spreken. De Raad van State heeft een uitgebreid reflectierapport opgesteld over het eigen functioneren: ‘Lessen uit de kinderopvangtoeslagzaken’. Het begrip ‘motiveringsplicht’ tref je er echter niet in aan, laat staan de erkenning dat de Raad van State tekort zou zijn geschoten wat betreft de ‘verzwaarde motiveringsplicht’.

Slippendragers

Kortom, het gerechtshof Arnhem en de Raad van State lijken nog steeds niet toe te geven dat ze vele ouders en kinderen in hun raderen hebben vermorzeld en voor het leven hebben getekend, door overtuigende argumenten van de rechtbanken te negeren en hun grondwettelijke motiveringsplicht te verzaken. Ze waren geen toevluchtsoord voor rechtzoekenden, vormden geen tegenmacht van betekenis. Ze beperkten zich tot het dragen van de slippen van het Openbaar Ministerie en de Belastingdienst.

De ‘hoge’ rechters lijken niets te hebben geleerd van het onrecht dat ze Godfried van Haut en Kristie Rongen en vele andere toeslagouders en hun kinderen hebben aangedaan.