Onderwerp architecten aan harde kwaliteitseisen en gedragsregels

Nu de bouwsector enigszins uit zijn harde val begint op te krabbelen, komen er ideeën op om een wettelijk en fiscaal kader te creëren, teneinde architecten als zelfstandigen zonder personeel (zzp-ers) te kunnen laten opereren. Het doel daarvan is om meer werkgelegenheid voor architecten te scheppen, maar de vraag is of het gaat werken.

De architectensector gaat zich met deze ontwikkeling op glad ijs begeven. Want hoe zit het met het intellectuele eigendomsrecht, indien een architect als zzp-er een ontwerp vervaardigt bij een 'architectenbureau' dat geen personeel in vaste dienst wil nemen? Het 'architectenbureau' verwerft weliswaar de opdracht, maar het auteursrecht van het ontwerp berust - in belangrijke mate - bij een derde, in casu de zzp-er. De zzp-er opereert immers als zelfstandig ondernemer en niet als personeelslid van het architectenbureau.

Naast de economische malaise is de enorme toename van het aantal 'architecten' van de laatste dertig jaar de belangrijkste oorzaak van de grote werkloosheid. De concurrentie tussen architecten is moordend. De ene architect gunt de andere het licht in de ogen niet en poogt op laakbare wijze opdrachten van zijn collega af te troggelen. Het aantal architecten dat beweert een gebouw voor een beschikbaar budget te kunnen realiseren, maar de opdrachtgever opzadelt met een enorme bouwkostenoverschrijding neemt onaanvaardbaar toe.

Architecten behoren op een integere en gewetensvolle wijze een opdracht te verwerven en een objectief plan te vervaardigen. Daarbij moet worden gestreefd naar een evenwicht tussen economische, sociale en ecologische belangen.

Architectentitel

Exorbitante nieuwbouw heeft ertoe geleid dat veel scholen en universiteiten in grote financiële problemen terecht zijn gekomen. In het Engelse Birmingham is door een Nederlands architectenbureau voor een bedrag van 250 miljoen euro een openbare bibliotheek gerealiseerd, maar door geldgebrek is men niet in staat nieuwe boeken aan te schaffen. Architecten dienen - met hun publieke opdrachtgevers - rekenschap af te leggen voor dergelijke financiële miskleunen.

De invoering van de wet op de architectentitel in 1988 heeft ertoe geleid, dat allerlei in de architectenbranche werkzame figuren door Stichting Bureau Architectenregister tot het register zijn toegelaten, terwijl zij op basis van hun beperkte opleiding, gebrekkige ontwerpkwaliteiten en onvoldoende ervaring daarvoor niet in aanmerking hadden moeten komen. Iedere bouwkundig tekenaar, die wel eens een verbouwinkje of woninkje had getekend, werd in 1988 op grond van de zogenoemde overgangsregeling tot het architectenregister toegelaten. Het toelaten van onderontwikkelde 'architecten' tot het register is er de oorzaak van dat veel bekwame architecten zijn opgeleid voor werkloosheid of slecht worden betaald.

Opmerkelijk is bovendien, dat van de 13.000 in het Nederlandse architectenregister ingeschreven architecten er een kleine duizend in het buitenland - met name in Duitsland en Oostenrijk - zijn afgestudeerd en veelal daar werken en wonen. Dat laat zich verklaren door de grote verschillen in de toelatingseisen van de registers in de afzonderlijke EU-lidstaten. Nederland blijkt de laagste eisen te stellen aan de toelating tot het architectenregister en is daarmee het afvoerputje van de Europese architectensector.

De wet op de architectentitel bepaalt dat slechts daartoe opgeleide en gekwalificeerde personen het recht hebben om de titel 'architect' te voeren. Dit laat onverlet dat ongeregistreerde charlatans en gevelartiesten nog steeds in staat worden gesteld een gebouw te ontwerpen en dit kunnen laten uitvoeren, mits hun ontwerp voldoet aan de vigerende bouwwetgeving. Zij presenteren zich niet als architect, maar opereren onder de naam van bouwadviseur, bouwkundig ontwerpbureau of adviesbureau voor architectuur. De architectentitel wordt weliswaar wettelijk beschermd, maar de architect en de consument worden niet beschermd tegen de ontwerpwerkzaamheden van malafide ontwerpbureautjes.

Beleving van de ruimte

In Nederland zijn de werkzaamheden en gedragsregels van notarissen, accountants, advocaten, huisartsen, chirurgen en tandartsen inmiddels gewaarborgd; door de overheid ofwel via het tuchtrecht van de beroepsgroep. Maar waarom is dat nog steeds niet voor architecten en stedenbouwkundigen het geval? Luxemburg en België hebben hun Ordre des Architectes en iedere deelstaat in Duitsland heeft zijn Architectenkammer met strenge gedragsregels. Net zoals in Duitsland zou de Nederlandse architect eindverantwoordelijk en aansprakelijk moeten worden gesteld voor de (kosten van de) realisatie van zijn ontwerp. In Nederland is er daarentegen nauwelijks toezicht en handhaving op de activiteiten in de architectensector. Gaat er in de uitvoering iets fout dan is de aannemer of constructeur veelal verantwoordelijk.

Architectuur en stedenbouw zijn vormen van toegepaste kunst en dienen een algemeen belang in het publieke domein.

De essentie van architectuur is niet het creëren van een jolige gevel die is gebaseerd op het stapelen van pittoreske Zaanse huisjes zoals bij het Inntel Hotel Zaandam of is ontleend aan het Venetiaanse Dogenpaleis zoals bij het laatste ontwerp voor het onderwijs- en cultuurcentrum aan het Spuiplein in Den Haag, maar het scheppen en beleven van een ruimtelijk concept met maatschappelijke relevantie.

De beleving van de ruimte wordt bepaald door de innerlijke vorm, de verhoudingen van lengte, breedte en hoogte daarvan, het samenspel van de ruimtes, het materiaalgebruik, de toe te passen bouwtechniek, de inval van het daglicht, het kleurgebruik, de akoestiek en andere bouwfysische eisen. En ja, de omgeving is in zoverre van invloed, dat het gebouw daarin op een passende wijze moet worden opgenomen, maar primair dient in de gevel tot uiting te komen wat zich daarachter afspeelt.

Het is een ziekte van deze tijd dat het geld niet naar de inhoud gaat maar naar de buitenkant van het gebouw. Architectuur dient niet te worden misbruikt voor het creëren van de lol van het leedvermaak in het publieke domein, maar moet de functie van het gebouw en de tijdsgeest tot uitdrukking brengen.

Een door de beroepsgroep op te richten Orde van Architecten zou stringent moeten kunnen toezien en handhavend moeten kunnen optreden tegen niet geregistreerde 'architecten' en het wangedrag van geregistreerden. De Bond van Nederlandse Architecten is daartoe immers niet in staat.

Het is raadzamer niet slechts de architect in zijn titel te beschermen, maar het vakgebied in zijn geheel. Daarmee krijgt het architectenvak meer bestaans- en rechtszekerheid dan door het inzetten van architecten als zzp-ers.

^{Leo Q. Onderwater is architect en publicist, geboren en getogen in Amsterdam tussen pittoreske hals-, klok-, trap- en tuitgeveltjes.}