Neergangsdenken heeft een zonnige toekomst
Het bestrijden van neergangsverhalen met feiten is futiel, het gaat om een gevoelde werkelijkheid.
Wie wil beschrijven hoe erg Donald Trump is, kan kiezen uit politieke of religieuze beeldspraak. Volgens sommigen is het weer 1933, met een fascist aan de macht in een groot land. Zijn geestverwanten kunnen binnenkort overwinningen boeken in andere landen.
Kandidaat Hillary Clinton koos voor de christelijke variant. Ze beweerde begin deze maand dat zij de enige was die tussen de Amerikaanse kiezers en de apocalyps stond. Na de verkiezingsdag kwam president Barack Obama met de nuancering. Trumps overwinning betekent niet het einde van de wereld, zei hij.
Hij heeft uiteraard gelijk: de wereld is nog niet ten einde gekomen. Eerst zien, dan geloven, is zijn bedachtzame advies.
Toch is het te eenvoudig om alle pessimistische verhalen en inschattingen over het komende presidentschap van Trump als misplaatst alarmisme van de hand te wijzen (O&D, 22 november). Niet omdat al vaststaat dat het met Trump in alle opzichten volledig verkeerd gaat lopen, maar omdat dit soort inschattingen een belangrijke reactie vertegenwoordigen op zijn uitverkiezing.
Michiel Korthals schrijft terecht dat ook in andere domeinen ondergangsverhalen floreren. Hij noemt het milieu en de schuldencrisis. Een ander populair onderwerp voor dit soort verhalen is het conglomeraat van islam, terrorisme en migratie.
Maar sombere verhalen leiden niet per definitie tot mistroostig bij de pakken neerzitten. Dit soort verhalen is juist zeer succesvol. Trump voerde met een onheilszwangere boodschap campagne. Hij, en hij alleen, was de laatste kans om Amerika te redden uit de handen van een machtig establishment. De Amerikaanse beschaving stond op een kruispunt, waarin bepaald zou worden of de bevolking nog zeggenschap houdt over de regering, zo hield hij zijn aanhang voor. Ik of de dictatuur, was zijn boodschap.
Een ander succesvol neergangsverhaal is dat rond klimaatverandering. Tien jaar geleden wist Al Gore voor het eerst een groot publiek aan te spreken over dit thema. Vorig jaar werd het klimaatverdrag van Parijs gesloten. Was dat er gekomen zonder alle verhalen over het onheil dat ons stond te wachten als de mensheid in ongewijzigd tempo fossiele brandstoffen zou blijven verstoken?
Geert Wilders heeft al tien jaar succes met zijn alarmisme over de islam. En in 2002 won de partij van Pim Fortuyn vanuit het niets 26 zetels met de boodschap dat de paarse regering puinhopen had geschapen. Opvallend genoeg beschreef The Economist in hetzelfde jaar Nederland als lichtend voorbeeld voor de rest van de wereld. Waar de één een fraai bouwwerk zag, stond volgens de ander een ruïne.
Dergelijke kloven laten zich niet met simpele opsommingen van feiten overbruggen. Wie onjuiste gegevens in het verhaal van de neergangsprofeet corrigeert, gaat toch in dat verhaal mee. En niet altijd zijn de dan gepresenteerde feiten zo geruststellend. Dat blijkt al uit een voorbeeld van Korthals. Als iedereen zo zou leven als de gemiddelde Nederlander, zou er niet drieënhalve wereldbol nodig zijn, maar twee, zo corrigeert hij de doemdenkers. Maar dat is nog altijd twee keer meer dan beschikbaar.
Het bestrijden van zingevende verhalen met feiten is vooral futiel omdat het bij de aanhangers van dit neergangsdenken gaat om een gevoelde werkelijkheid en een diepgewortelde overtuiging dat dingen misgaan. Gegevens die in dat verhaal passen worden geaccepteerd en soms uitvergroot, andere feiten worden genegeerd of ontkend.
En er zijn redenen genoeg voor enige ongerustheid op diverse vlakken, van economie en ecologie tot integratie en geopolitiek. Sombere ideeën helpen, net als optimistische opvattingen, een positie te bepalen in een onstuimige wereld. De verontruste linkse denkers en activisten weten door Trump weer dat zij - naar hun mening - aan de goede kant staan. Door die functie van dit soort ideeën te onderkennen, wordt het mogelijk ze op waarde te schatten en ermee om te gaan.
Tegenover de absolute claims van neergang past relativering. Noch Trump, noch de klimaatverandering of de islam is nu allesbepalend. Aan de onzekerheden voegt Trump een fikse dosis onvoorspelbaarheid en agressie toe. Het neergangsdenken heeft dan ook een zonnige toekomst.
