Lokale democratie lijdt aan bloedarmoede: politieke strijdlust ontbreekt
Landelijke politici domineren de campagne voor de verkiezingen van 21 maart. Dat hebben de gemeenteraden aan zichzelf te wijten, want het ontbreekt daar aan politieke strijd, betogen Lisanne de Blok en Tom van der Meer.
Verkiezingen zijn hét moment waarop kiezers hun stem kunnen laten horen. Maar de aanstaande gemeenteraadsverkiezingen zijn niet het feest van de democratie dat ze zouden moeten zijn. Juist de kwetsbaarheid van de lokale democratie zou zorgen moeten baren.
Fundamentele tekortkomingen
Democratische verkiezingen gaan over vertegenwoordiging. Kiezers stemmen op partijen vanwege bepaalde thema's die zij belangrijk vinden. Maar verkiezingen gaan ook over verantwoording. Politici worden beloond of afgerekend op de prestaties die zij hebben geleverd.
Deze cyclus van vertegenwoordiging vooraf en verantwoording achteraf functioneert bij landelijke verkiezingen tamelijk goed. Op lokaal niveau zijn er fundamentele tekortkomingen aan beide processen, zo suggereren de uitkomsten van het Lokaal Kiezersonderzoek 2016.
De vertegenwoordiging op lokaal niveau loopt vooral langs landelijke voorkeuren. Ondanks grote verschillen tussen gemeenten, is de lokale verkiezingsuitslag in bijna elke gemeente primair een afspiegeling van de nationale trend. Het tamelijk consequente verlies van de PvdA bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 - ruim 35 procent van de raadszetels in zowel de rode bolwerken als daarbuiten - is een duidelijk voorbeeld.
Zelfs kiezers die bij de raadsverkiezingen van 2014 op een andere partij stemden dan bij de Kamerverkiezingen van 2012, motiveren die stem in meerderheid niet door lokale overwegingen: hun nationale voorkeur is gewisseld, hun landelijke partij doet lokaal niet mee, ze stemden op een lijstverbinding, of hun stem diende een nationaal strategisch doel.
Deze dominantie wordt nog eens versterkt door de verkiezingscampagne. Landelijke partijen zetten hun landelijke kopstukken op de voorgrond; landelijke media richten zich vooral op landelijke thema's. Het is dus niet zo gek dat kiezers bij lokale verkiezingen terugvallen op hun landelijke voorkeuren.
Willekeurige interventies
Maar ook het verantwoordingsproces kent forse problemen. Wanneer landelijke overwegingen de verkiezingen domineren, wordt het succes of falen van lokale fracties en colleges nauwelijks beloond of afgestraft. De nationale overheid wordt door veel kiezers als meest verantwoordelijk gezien, ook voor beleidsterreinen die gedecentraliseerd zijn, zoals bijvoorbeeld de ouderenzorg.
Deze percepties hebben directe gevolgen: doordat de nationale overheid verantwoordelijk wordt gehouden, rekenen kiezers die bestuurslaag af op het beleid. Dit creëert een onwenselijke dynamiek.
Als gevolg van problemen op lokaal niveau wordt op nationaal niveau regelmatig een minister of staatssecretaris op het matje geroepen door het parlement. Wanneer media daar vervolgens over rapporteren, vinden burgers daarin bevestiging dat de nationale overheid inderdaad de eerstverantwoordelijke is.
Doordat de cyclus van vertegenwoordiging en verantwoording op lokaal niveau zo slecht functioneert, zijn gemeenteraadsverkiezingen - bij monde van collega's Klaartje Peters en Vincent van Stipdonk - tamelijk willekeurige interventies in het lokale beleidsproces. De democratische cyclus komt lokaal vooral niet op gang door het gebrek aan politieke strijd. De gemeentepolitiek wordt dusdanig sterk gedomineerd door het college van B en W, dat gemeenteraden zich nauwelijks dualistisch kunnen opstellen.
Binnen de gemeenteraad wordt te weinig aan waardenstrijd gedaan om onderlinge verschillen voor het voetlicht te brengen. En de geringe strijd die er is, weet de burger al nauwelijks te bereiken en te interesseren, aangezien lokale media in de meeste gemeenten onvoldoende middelen hebben om scherp verslag te doen.
Met de toegenomen verantwoordelijkheden van het lokale bestuur is een gezonde lokale democratie nog belangrijker. Een vliegwieleffect is nodig om de cyclus van vertegenwoordiging en verantwoording op te starten. Een versteviging van het politieke primaat van de gemeenteraad en een lokale politiek die vertrekt vanuit rivaliserende waarden zouden dat vliegwieleffect kunnen creëren.
Lisanne de Blok is als politicoloog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
Tom van der Meer is hoogleraar politicologie aan de UvA.
Wie is het beste raadslid van Nederland?
In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen organiseren de Volkskrant, campagnebureau BKB en omroep WNL de verkiezing van het beste gemeenteraadslid van Nederland. Ook een raadslid nomineren? Dat kan hier.
