Komt er, na de grote ontlezing, nu ook de grote ontschrijving?

In een leuke en eerlijke brief beschrijft vwo-leerling Ruben Renema zijn gebruik van ChatGPT bij het maken van schrijfopdrachten voor school. Hij geeft in principe ook een goed advies: doceer leerlingen in het gebruik van AI bij schrijfopdrachten, aangezien ‘de strijd tegen AI toch zinloos is’.

Maar aan deze opmerking liggen twee aannames ten grondslag die uitnodigen tot discussie. Het eerste punt is dat van technologisch determinisme: het idee dat uiteindelijk de technologie ons leven volledig vormgeeft en bepaalt, wat misschien voor de één een utopie en voor de ander weer een dystopie is, maar in ieder geval onafwendbaar is. Het andere punt is een veel voorkomende denkfout als het over de wenselijkheid van technologie gaat, namelijk het verwarren van doel en middel.

Om met dat laatste te beginnen: een scholier of student zet AI in om een doel, het maken van een schrijfopdracht, te bereiken. Het probleem is echter dat het produceren van tekst niet het doel van de opdracht is. Het doel is inzage krijgen in de ontwikkeling van de intellectuele en cognitieve vermogens van de maker, om te zien of de overgedragen kennis zodanig begrepen en geïnternaliseerd is dat de schrijver er op kan reflecteren en zelf een oordeel kan vormen. Het gaat niet om reproductie, maar om kritische vaardigheden.

Het kunnen selecteren van argumenten, het kunnen wegen van waarden en perspectieven en stelling nemen zijn essentiële academische vaardigheden in het hoger onderwijs dat deze vwo-leerling ongetwijfeld zelf ambieert. Vaardigheden kun je niet overdragen, alleen maar trainen: door talloze opdrachten die misschien op het eerste gezicht niet interessant of zelfs onbenullig lijken. De worsteling met informatie, het selecteren en wegen van argumenten, is een essentieel onderdeel van de intellectuele vorming.

Onderscheidend vermogen

Juist vanuit het technologisch determinisme bezien zijn deze kritische vaardigheden belangrijker dan ooit. Hierin ligt namelijk ons onderscheidend vermogen ten opzichte van AI en is dus ook het antwoord op de vraag hoe we ons verhouden tot deze technologie. Big data herkent namelijk patronen en correlaties, uitermate geschikt bij het sorteren van grote hoeveelheden informatie. ChatGPT bewijst dat met een grote dataset en een zelflerend mechanisme menselijke uitingen zeer goed benaderd kunnen worden. Maar AI is niet goed in het wegen van culturele waarden, morele dilemma’s, het beoordelen van de broninformatie, en zelfs niet in het onderscheiden tussen correlatie en causaliteit.

We hebben gezien waartoe een zelflerend algoritme in de fraudebestrijding bij de Belastingdienst toe heeft geleid. Ook hier lag de focus op het gemak van het middel en niet de rechtmatigheid van het resultaat. Er zijn nou eenmaal zaken waarbij de menselijke maat belangrijker is dan de snelheid van informatietechnologie, een belang dat onderstreept wordt door de recente plannen van onze staatssecretaris Digitalisering voor controle op algoritmen. Die intentie is alleen maar te prijzen omdat het dwingt tot reflectie op wat voor digitale samenleving we eigenlijk willen. Hoe succesvol die maatregelen zullen blijken valt natuurlijk te bezien: de kracht van algoritmen zit immers ook in het blackbox-principe, het feit dat je niet precies hoeft te weten hoe het werkt.

Bewuster omgaan

In die zin is bewuster omgaan met digitalisering dus wel degelijk een vaardigheid die in het onderwijs thuishoort – en niet alleen op het vwo, maar voor álle leerlingen en studenten. Maar bewust omgaan met digitalisering veronderstelt ook kritisch vermogen, en daar is dus geen algoritme voor.

Terwijl de essays van mijn studenten binnenkomen, moet ik me ondertussen afvragen of dit nog een valide toetsvorm is. Want komt er, na de grote ontlezing, nu ook een grote ontschrijving? Ooit was het schrift het toppunt van technologische ontwikkeling en wellicht komt het moment om alternatieven te ontwikkelen om kritische vaardigheden te borgen. Linksom of rechtsom: uiteindelijk staat of valt een democratische samenleving – zowel in de fysieke als de digitale laag – met betrokken en kritische burgers, ondanks maar ook dankzij onze verwevenheid met technologie.