‘Je kunt altijd ontsnappen aan complotdenken. Áltijd’

Hoe student Abbie Richards onverwacht uitgroeide tot samenzwerings-expert door een tekening die ze op TikTok plaatste.

Inmiddels woont de Amerikaanse Abbie Richards (25) weer in Boston, maar een jaar geleden bracht ze haar dagen door op een campus in Wageningen, waar ze een deel van haar master Klimaatwetenschappen volgde. Het was daar op haar studentenkamer dat ze een rondslingerend vel papier pakte en er met potlood een omgekeerde driehoek op tekende.

‘Even daarvoor had ik met een vriend zitten lachen om complottheorieën. Door de pandemie leken er plotseling zoveel te zijn, we waren er nogal mee bezig, zoals zoveel mensen toen. Ze moeten gecategoriseerd worden, zei ik tegen die vriend, want ze zijn niet allemaal hetzelfde. Ik bedoelde het als grap, maar in mijn studentenkamer ben ik er toch mee aan de slag gegaan. Eigenlijk was het uitstelgedrag, want ik moest een paper schrijven.’

Ze liet het complotdiagram aan haar medestudenten zien, en via Facetime aan haar vader en vrienden in de Verenigde Staten. ‘Cool’, zeiden die allemaal. Vervolgens plaatste ze de tekening op haar TikTok-account, waar ze toen nog maar een handjevol volgers had. En ja, eigenlijk kun je wel zeggen dat haar leven sindsdien niet meer hetzelfde is.

‘Van een willekeurig, normaal meisje op het internet veranderde ik in iemand die als een betrouwbare bron van informatie wordt gezien, iemand die kan helpen om de groei aan complotdenken en desinformatie te begrijpen. Nadat op 6 januari het Capitool was bestormd kreeg ik nog meer verzoeken, het ging maar door.’

Richards besloot zich verder in het onderwerp te bekwamen. Ze las de wetenschappelijke literatuur, sprak met experts en vertaalde die kennis op een toegankelijke manier, onder meer in video’s op TikTok. Daar heeft ze inmiddels 500 duizend volgers en 5 miljoen likes. De eerste video waarin ze haar complotdiagram uitlegde, is inmiddels 1,1 miljoen keer bekeken, haar video bij de herziene versie al 3,5 miljoen keer. Ze mocht uitleg geven in het Britse parlement over online radicalisering.

‘TikTok heeft twee keer zoveel gebruikers als Twitter, maar toch nemen we die laatste serieuzer. Veel te lang is TikTok gezien als een app voor dansjes. Zo is het misschien begonnen, maar er gebeurt zoveel meer: politieke discussies, gesprekken over geschiedenis, gesprekken over boeken. Er vindt ideeënvorming plaats. En ja, er is ook veel desinformatie. Het is een platform dat veel potentie heeft, maar ook veel problemen.’

Eind maart 2021 verhuisde ze terug naar de Verenigde Staten. ‘Ik deed tot die tijd alles vanuit mijn studentenkamer in Wageningen, in een huis met 23 Nederlandse medestudenten. Het werd lastig om de video’s daar op te nemen. Mijn onderzoek brengt me bovendien naar hatelijke, giftige hoekjes op internet. Het is fijn om dan mijn familie en oude vrienden weer in de buurt te hebben als support.’

Waarom sloeg dat complotdiagram zo aan?

‘Dat vraag ik me ook nog steeds af. Ik vermoed doordat het orde schept in de chaos.’

Kun je uitleg geven bij de verschillende categorieën?

‘Onderaan in het groen staan de theorieën die waargebeurd zijn. Neem de leugens die de fossiele industrie verkondigde over klimaatverandering. Het gaat in deze categorie dus om machthebbers die hun macht ook daadwerkelijk hebben misbruikt. Vervolgens gaan we de grens van speculeren over, naar blauw. Dat is de ‘we hebben vragen’-categorie: zaken die nog onduidelijk zijn. Denk aan de dood van Jeffrey Epstein: sommige mensen geloven niet dat hij zelfmoord heeft gepleegd in de gevangenis, maar denken dat hij vermoord is.

‘Met de paarse categorie verlaten we de werkelijkheid. Daar staan theorieën die zeker onwaar zijn, maar niet schadelijk. Is zangeres Avril Lavigne vervangen door een meisje dat Melissa heet, is prins Charles eigenlijk een vampier? Een soort sprookjes, eigenlijk. Bij geel komen we in het stadium van het ontkennen van de werkelijkheid. Daar accepteren we de publieke consensus op het gebied van de wetenschap, geneeskunde en geschiedenis niet meer. Denk aan antivaxers, of mensen die zweren bij ivermectine als medicijn tegen covid. Deze fase is verre van leuk, want om een functionerende samenleving te hebben, is er een bepaalde mate van consensus over de werkelijkheid nodig.

‘Uiteindelijk komen we in de categorie ‘geen weg meer terug’, waar de echt hatelijke complottheorieën staan. Die komen altijd neer op een geheime, slechte groep die de wereld controleert of een kwaadaardige agenda heeft - veelal gaat het gewoon over joden, want aan het eind van elk konijnenhol zijn zij de schuldigen. Veel van deze theorieën zijn geïnspireerd door de Protocollen van de wijzen van Sion, antisemitische propaganda van de Russen uit 1903. Daarnaast zijn er de bloedsprookjes, eeuwenoude samenzweringstheorieën over joden die christelijke kinderen zouden offeren.

‘In de kern is het een simpel verhaal van goed tegen slecht. Mensen houden van simpele verhalen. Die leveren een makkelijk antwoord op complexe kwesties als vermogens- en machtsongelijkheid in onze wereld. Het is veel fijner om denkbeeldige slechteriken te bestrijden.’

Dus het simpele verhaal is een verklaring voor de aantrekkingskracht van complotdenken. Zijn er nog meer verklaringen?

‘Als we te maken krijgen met existentiële dreiging zijn we geneigd een aantal dingen te doen. Allereerst gaan we zoeken naar patronen. Onze hersenen herkennen gevaren en anticiperen daarop, zo bewegen we ons door de wereld. Maar soms zien we ook patronen die er niet zijn. Die geven dan een gevoel van controle in onzekere, spannende tijden, zoals bij een pandemie.

‘Daarnaast gaan we op zoek naar betekenis, naar het doel van dit alles. Weliswaar is het een slecht doel, maar dat voelt beter dan het onbevredigende besef dat de ellende wordt veroorzaakt door chaos, dat het universum simpelweg soms gestoord en woest en onverklaarbaar is. Ten slotte neemt complotdenken toe als er weinig betrouwbare informatie is. Dat was zo aan het begin van de pandemie, toen was veel nog onzeker. Wat gebeurt er, waar gaat dit naartoe, hoe lang gaat dit duren? We verkiezen, zo werken onze hersenen nu eenmaal, liever een onzin-antwoord boven helemaal geen antwoord.

‘Existentiële dreiging vergroot het geloof in complotdenken, maar als je ervan overtuigd bent dat een kleine, kwaadaardige elite in het geheim de wereld bestuurt, dan vergroot dat ook weer je gevoel van existentiële dreiging. Het is zichzelf versterkend.’

Bij de bovenste categorie staat ‘geen weg meer terug’. Is hieruit te ontsnappen?

‘Absoluut. Ik heb goede vrienden die in samenzweringstheorieën geloofden en toch anders zijn gaan denken. Je kunt altijd ontsnappen, áltijd. Maar het vraagt wel iets van je. Je moet jezelf verwijderen uit de online gemeenschappen waarin je nu veel tijd doorbrengt en sowieso uitloggen. Je moet je weer gaan bezighouden met je eigen omgeving en de lokale gemeenschap, in plaats van steeds bezig te zijn met alle problemen van de wereld.

‘Deel van het probleem is dat regionale journalistiek onder druk staat. Bijna al het nieuws is nationaal of zelfs internationaal. De samenzweringstheorieën zijn nog grootser: mensen binden de strijd aan met een vage, kwaadaardige groep met bijna bovennatuurlijke krachten. Zie je dan nog maar te interesseren voor wat er in je eigen omgeving speelt.’

In die zin is het internet bijna een intrinsieke existentiële dreiging, omdat het onze wereld zoveel groter heeft gemaakt.

‘Daar zitten ook veel mooie kanten aan. Internet is het gif en het tegengif tegelijkertijd. We gaan er niet mee stoppen natuurlijk, dus is het des te belangrijker dat er betere mechanismen komen om te verhinderen dat onbetrouwbare informatie viral gaat. En dat we mensen stimuleren wat vaker uit te loggen.’

Begin november 2021 vielen tien doden bij het Astroworld Festival in Houston, Texas. Tijdens het optreden van rapper en organisator Travis Scott drong het publiek zo naar voren dat honderden mensen in de verdrukking kwamen. De doelgroep behoorde tot de TikTok-generatie, vrijwel meteen gingen filmpjes vanuit de menigte viral. ‘Het was huiveringwekkend om te zien’, zegt Richards.

Al snel begon haar ook iets anders op te vallen. TikTokkers gingen betekenis toevoegen aan de beelden. In reacties spraken ze van een satanisch ritueel, Scott zou het allemaal zo gepland hebben. ‘Dit ziet er demonisch uit, hij heeft deze levens geofferd’, reageerde iemand op een video die 20 miljoen keer werd bekeken, een opmerking die bijna 200 duizend likes kreeg. Een ander, die 160 duizend likes kreeg: ‘Je gaat me niet vertellen dat dit geen ritueel is.’ Ik weet waar ik de komende dagen mee bezig ben, dacht Richards toen ze de satanische complottheorieën viral zag gaan.

Stel dat dit drie jaar geleden was gebeurd, pre-corona dus. Waren deze satanische samenzweringstheorieën dan ook viral gegaan?

‘Dat is een interessante vraag. Zeker weten doe ik het niet - ik ben geen tovenaar - maar vermoedelijk niet. De stress, angst en onzekerheid die de pandemie veroorzaakt in combinatie met het feit dat mensen ook nog eens veel meer online zijn, is als een perfecte storm voor meer geloof in complottheorieën. Daar komt bij dat de aankleding en het decor van het festival de uitstraling hadden van het Illumisme (een geheim genootschap uit de 18de eeuw, red.), die beeldtaal is erg populair in de hiphopcultuur. Veel van die samenzweringstheorieën hebben bovendien stiekem een racistische ondertoon. Je hoort nooit dat mensen country-artiesten verdenken van satanisme, hè.

‘Deze tragedie is veroorzaakt door slecht crowdmanagement, door een organisatie die winst boven veiligheid leek te stellen. Maar in plaats van te wijzen op dit falen, is het makkelijker om te zeggen dat het een satanisch ritueel was. Zo komen we weer terug bij het zoeken naar betekenis: als het bewust is gebeurd, dan is dat eigenlijk minder verdrietig dan wanneer het veroorzaakt is door actieve nalatigheid. Want dat laatste zou betekenen dat de organisatie niet genoeg om ons geeft om dit te voorkomen. Dat voelt eenzamer.’

Waarin verschilt TikTok van sociale media als Facebook en Instagram, als het gaat om de verspreiding van desinformatie?

‘TikTok heeft een heel ander ecosysteem. Het platform is in staat content veel sneller en wijder te verspreiden. Als je de app opent, begint de For You-pagina je meteen video’s te voeren. Er komt geen einde aan, je blijft filmpjes bekijken. Op Facebook, Instagram of Twitter zie je posts van vrienden of mensen die je volgt. Op TikTok hoeft niemand iets met je te delen. Het algoritme constateert dat een video veel losmaakt en denkt: dat wil jij vast ook wel zien. En als jij het leuk vindt, krijg je meer van hetzelfde te zien. Het algoritme weet precies wie je bent, wat je leuk vindt en waar je op reageert. Dat is prachtig als het gaat om educatieve content, over literatuur en poëzie en muziek. Het wordt problematisch als je iemand bent die enthousiast wordt van complottheorieën, racisme en haat.’

Doet TikTok genoeg om dit te voorkomen?

‘Het platform heeft een van de meest doorwrochte gebruikersrichtlijnen, maar tot dusver zijn het meer woorden dan daden. Ik voel wel enigszins met het bedrijf mee, want het is ongelooflijk snel gegroeid. Ook is de app anders geworden dan aanvankelijk bedoeld was: van een dans- en lipsync-app is ze veranderd in een platform waarop politieke discussies plaatsvinden. Maar ja, er is dus zeker ruimte voor verbetering - zacht uitgedrukt.’

Ben je optimistisch of pessimistisch over de toekomst?

Lachend: ‘Dat verschilt per dag, per moment van de dag - en of ik al gegeten heb. Kijk, complottheorieën gaan niet voor niets viral: ze zijn intrigerend, ze doen de alarmbellen afgaan, het voelt alsof je iets belangrijks aan het leren bent. Als de grote techbedrijven de tijd die we doorbrengen op hun app als enige graadmeter blijven zien, en hun winst dus boven onze mentale gezondheid en veiligheid blijven stellen, zullen we nog veel samenzweringstheorieën viral zien gaan.’