Is de redactie eenzijdig over de oorlog in/tegen Oekraïne?

‘Zeker 30 doden bij Russische raketaanval op flatgebouw Dnipro’, was de kop boven een artikel over een raketaanval op de zuidoostelijke Oekraïense stad Dnipro, waarbij half januari zeker dertig doden vielen. De getroffen flat was een burgerdoel en in de wijde omgeving was geen militair object te bekennen. Toch was er een lezer die in het artikel bewijs zag voor ‘anti-Russische vooringenomenheid’ en ‘demonisering van Rusland’, en zich daarover beklaagde bij de ombudsman.

Want was er wel sprake van een ‘raketaanval op het flatgebouw’? In het NOS Journaal vertelde de burgemeester van Dnipro dat de raket waarschijnlijk was gericht op een warmtecentrale in de omgeving, maar deze had gemist. Dan moet je niet suggereren dat de Russen doelbewust een flat met burgers hebben gebombardeerd, vond de lezer. Met zijn verwijt van vooringenomenheid staat hij niet alleen. Ik krijg er meer brieven over, en soms hebben die een punt.

Van bovenstaand artikel, bijvoorbeeld, was de kop inderdaad niet goed. Zelfs met de kennis dat het Rusland weinig uitmaakt of er burgerflats worden getroffen, en dat woongebouwen soms wel degelijk bewust worden bestookt, was het in dit geval waarschijnlijker dat het gebouw niet het eigenlijke doelwit was. Rusland bombardeerde destijds allerlei warmtecentrales, die overigens geen militair doel zijn, waardoor het in strijd is met het oorlogsrecht. De lezer had daarom gelijk in zijn bezwaar tegen de krantenkop, maar dat hoeft niet te betekenen dat de redactie vooringenomen is. Direct na de aanval verscheen bijvoorbeeld een uitgebreid artikel over de onnauwkeurigheid van de gebruikte Russische raket, waardoor het drama mede was ontstaan.

Ook in andere brieven wordt de krant gebrek aan nuance verweten omdat ‘waar twee vechten er ook twee schuld hebben’. Lezers zijn boos over ‘het eendimensionale koor van westerse, embedded, ingepakte journalisten’ of stellen dat ‘Rusland alleen als agressor wordt neergezet en Zelensky natuurlijk als held en niet als een compromisloze drammer’. Die laatste lezer wil ook niet spreken van een Russische inval en hanteert een eigen omschrijving van de strijd in Oekraïne: ‘Wordt het niet tijd om die oost-oorlog van twee kanten te belichten, Volkskrant?’

Dat laatste is inderdaad de opdracht van de redactie. Die zal daarom – anders dan deze lezer – ook nooit de term ‘oost-oorlog’ gebruiken, omdat die rechtstreeks refereert aan de Ostkrieg waarin Hitler optrok tegen de Sovjet-Unie. Taalkeuzes doen ertoe en verraden vaak hoe iemand werkelijk over de zaak denkt. Voor de ambassade van Oekraïne was dit onlangs reden om diverse media, onder wie een redacteur van de Volkskrant, een brief te schrijven over de ‘correcte’ termen die journalisten geacht worden te gebruiken over de oorlog in Oekraïne. Deze laatste zin bijvoorbeeld, zou fout zijn. Het is geen oorlog ‘in’ Oekraïne maar ‘tegen’ het land. Ook wordt gewaarschuwd de oorlog geen ‘conflict’ te noemen, want dat is een strijd tussen vaak gelijkwaardige (gewapende) partijen, terwijl er bij ‘oorlog’ sprake is van een officieel door een land uitgeroepen vijandelijkheid.

De redactie voelt zich ongemakkelijk bij dit soort ambassadebrieven, bleek toen de gerespecteerde taalredacteur van de krant – afgestudeerd vertaalkundige met 35 jaar journalistieke ervaring als (buitenland)redacteur – de brief rondstuurde als bijlage van een mailtje. Daarin legde ze uit dat de ambassade volgens haar in grote lijnen gelijk heeft. ‘Het woord conflict roept de gedachte op: waar er twee kijven, hebben er twee schuld. Dat dekt geenszins de lading van wat er in Oekraïne aan de hand is’, schreef ze. Aan de andere kant is het zonneklaar dat Rusland een oorlog voert tegen Oekraïne, maar het strijdtoneel in Oekraïne ligt. ‘Zodat je moeilijk kunt zeggen dat het ‘incorrect’ is om van de oorlog in Oekraïne te spreken.’

Meer dan een taalkundig advies was het niet, maar sommige redacteuren reageerden er allergisch op. ‘Alleen al de suggestie dat de ambassade zou kunnen bepalen welke woorden journalisten gebruiken is volstrekt belachelijk’, schreef een van hen. Het publiek denkt soms toch al dat ‘media in de broekzak van de regerende elite zitten’, dus dit soort oekazes zou per definitie genegeerd moeten worden. Die oproep was overbodig, bleek toen ik ging turven hoe vaak de verschillende termen in de Volkskrant worden gebruikt. Redacteuren trekken sowieso hun eigen lijn en gebruiken ‘in’ en ‘tegen’ door elkaar, omdat de betekenis vrijwel altijd duidelijk is.

Dat het niet zoveel uitmaakt, illustreerde ook premier Rutte, die kort na zijn ontmoeting met de Oekraïense president Zelensky gewoon zei dat er ‘geen dag voorbijgaat dat ik niet met de oorlog in Oekraïne bezig ben’. Bij het woord ‘conflict’ ligt dit anders. Dat wordt in de krant zelden gebruikt als alternatief voor de oorlog in of tegen Oekraïne. Soms zou dat trouwens best kunnen, betoogde een redacteur. ‘Als ik schrijf: ‘President Erdogan biedt zich aan als bemiddelaar in het conflict’, is daar niets mis mee.’

De redactie is gevoelig voor het verwijt dat ze deze oorlog eenzijdig zou behandelen, blijkt in gesprekken met betrokken redacteuren. Dat komt mede door de grote westerse eensgezindheid over wie het slachtoffer en wie de agressor is. Veel mensen in het Westen zijn daarom verontwaardigd dat niet alle landen meedoen met wapenleveranties of sancties. Maar, zegt de chef buitenland, vanuit het perspectief van die landen is dat vaak goed te begrijpen. En dat geldt ook voor verwijten over westerse ‘hypocrisie’ en het meten met twee maten. De chef is de voormalige correspondent in Latijns-Amerika. Ze heeft van nabij geleerd dat argwaan over de politieke agenda van de Verenigde Staten vaak terecht is, en begrijpt dat in veel landen nu wantrouwen heerst over de rol van Amerika in Oekraïne. De redactie doet bewust moeite die andere perspectieven te belichten, zegt ze.

Die verhalen zijn er inderdaad. In de terugblik op één jaar oorlog werd de Zweedse pacifist Stina Oscarson paginagroot geïnterviewd. ‘Poetin is ook een mens met gevoelens. Het moet mogelijk zijn hem te bereiken’, zegt zij. Evenveel aandacht is er voor de ‘links-conservatieve’ Duitse politicus Sarah Wagenknecht en haar motieven om wapenleveranties aan Oekraïne te willen stoppen. Dat we moeten blijven nadenken over onderhandelen in plaats van oorlog, was de genuanceerde uitkomst van een analyse van redacteur Peter Giessen in het zaterdagkatern van 25 februari. Het recept om de oorlog te stoppen zonder de agressie van Poetin te belonen, ben ik nog niet tegengekomen. Hopelijk blijft de redactie ernaar zoeken.