In de ­wereld van complexe problemen is evalueren niet iets voor achteraf

Het kabinet wilde er niet aan, snel een onafhankelijk onderzoek naar wat we kunnen leren van de corona-aanpak. ‘Evaluatie is voor ná de crisis’, vond minister De Jonge. Maar de oppositie deed haar werk. Nog voor de zomer komt er een bondig rapport met lessen voor een mogelijke tweede golf.

Die weigering van De Jonge is tekenend voor een verkeerde instelling tegenover een gevaar als covid-19: ondoorgrond en grillig. Regering en RIVM behandelden covid-19 als een ‘gecompliceerd’ probleem. Voor zo’n soort probleem kan een deskundige met veel kennis en data een oplossing berekenen, precies zoals Van Dissel werd gevraagd. Maar een virus als dit is geen raketwetenschap. Het is wat systeemdenkers noemen ‘complex’.

Het virus overviel ons. Haalde ons leven overhoop. We kunnen zijn gedrag niet goed voorspellen en daardoor is niet altijd duidelijk hoe een interventie uitpakt. Dat type probleem verdraagt geen al te ruige stelligheid.

De uitspraken van het RIVM. 1 februari: ‘De kans dat de ziekte zich hier in Nederland verspreidt, is klein.’ 11 februari: ‘Iemand zonder klachten verspreidt het virus niet.’ Het RIVM stelde lang dat wie niet hoest of niest, geen gevaar vormt. Mondkapjes werden afgeraden. Op 4 februari zei Jaap van Dissel in het parlement dat het ‘niet realistisch’ is met mondkapjes het virus in te dammen.

Een dergelijk complex probleem stelt de politicus voor een monsterdilemma: de tijden zijn onzeker, de burger smeekt om directieven, maar ten principale onleverbaar is zekerheid. In plaats van de roep om leiderschap te beantwoorden met schijnzekerheid, moet de leider durven twijfelen. Een complex probleem vraagt om snel schakelen: verschillende dingen uitproberen, zien wat werkt en de steven telkens weer een beetje wenden.

Ook: kijken wat werkt in andere landen. Zo heeft Tsjechië 11 miljoen inwoners en 330 coronadoden. Nederland met 17 miljoen inwoners dik zesduizend doden, twaalf keer zoveel per miljoen inwoners. Het verschil in beleid heet mondkapjes. Tsjechië was het eerste Europese land dat mondmaskers verplichtte. Duizenden mensen naaiden thuis miljoenen maskers. Vanaf daar vlakt de groeicurve van het virus snel af. Hetzelfde in het Duitse Jena.

Nadat op 6 april mondkapjes werden verplicht, nam de toename van besmettingen met 40 procent af. Dat het RIVM niet wist hoe het precies zat, is het instituut niet aan te rekenen. Zijn ongefundeerde stelligheid, het klakkeloos volgen van de WHO, vrees ik, wel.

Grote, ingrijpende gebeurtenissen die ons overvallen zijn door ­Nassim Taleb ‘Zwarte Zwanen’ genoemd. Onze samenleving wordt alsmaar complexer; door meer afhankelijkheden, van bijvoorbeeld technologie of aanvoer uit Azië, en als gevolg gaan we meer zwarte zwanen zien. Je kunt ze niet voorspellen, zegt Taleb. Je moet een ‘robuustheid’ inbouwen om negatieve gevolgen te ondervangen en positieve te benutten.

De beste strategie vind je op de tast: verschillende dingen uitproberen en de praktijk voortdurend bijstellen. Wat als de regering bij de uitbraak in Brabant daar onmiddellijk mondkapjes had verplicht? Ze had de verspreiding kunnen afzetten ­tegen die in een andere zwaar getroffen provincie – en waarschijnlijk snel mondkapjes verplicht gesteld. Groningen en Twente hadden open kunnen blijven. Robuust is beweeglijk.

Dit werkt alleen met sterke, slimme, onderling verbonden instituties. Ons tekort aan schorten en mondkapjes wordt een blamage in het licht van het Chinese vrachtvliegtuig dat 10 februari volgestouwd met Nederlandse beschermingsmiddelen van Schiphol mocht vertrekken. De Nederlandse overheid gaf een exportvergunning.

Als pandemie is covid-19 een duel tussen systemen. Het virus als schoolexamen, een stresstest voor grotere complexe problemen die ons bedreigen, zoals klimaatverandering. Zie hier een nieuw soort strijd waarin economie en schokbestendigheid de rangorde op het wereldtoneel gaan bepalen. Alleen de best aangepaste systemen floreren. Darwin danst op het wereldtoneel.

De geestesgesteldheid van de ­democratie is voor het zoekend ­beleid maken beter uitgerust dan de autoritaire leider: die floreert bij (schijn)zekerheid. Maar dat vereist een gretigheid om te leren. In de ­wereld van complexe problemen en zwarte zwanen is evalueren niet iets voor achteraf. Toetsen is verplichte alledaagse kost.

_{Marcia Luyten is journalist en columnist.}